ӀҶЕДЕҢ ААРЛЫҒ АРҒЫС ЧОҒЫЛ

1328 24 ноября 2017 | Асхыс Чайааны

Чыл сай ноябрьның халғанҷы позырағында тиксі Россияда Іҷе кӱні таныхталча. Пу полған на кізее аарлығ ӱлӱкӱн полча. Іҷе кӱнінде прайзы даа, іҷелеріне сығдырадып алай тоғазып, ӱлӱкӱннең алғыстабызарға кӱстенче. Іҷе кӱні ӱлӱкӱннеңер прайзы даа пілче, че хаҷан ол таныхталча, кӧбізі чоохтап полбас. Итсе, пістің хазнада Іҷе кӱні 1998 чылдаң таныхталча.
Мының алнында он паза аннаң даа кӧп палалығ сӧбірелер удаа тоғасчаң. Амғы туста андағ сӧбірелер арам. Пуланнығ кӧл аалдағы Валентина Егоровна ДОБРОВА 13 паланың іҷезі полча.
Ӧткін паза тыс пілбинчеткен іҷе Валентина Егоровна сӧбіреде маңнаныстығ паза аалның, аймахтың халых чуртазында айғасча.
Аның паарсазы, хынызы прай палаларына читче. Валентина Егоровна «Поғо» халых пірігістің устағҷызы полча. Ідӧк ағаа 2005 чылда паза 2011 чылда «Чыл кізізі» ат пирілген. Пӱӱл, тізең, «Родительская доблесть Хакасии» медальнаң таныхтатхан.
- Валентина Егоровна, позыңардаңар хысхаҷахти чоохтап пиріңер.
- Мин Асхыс аймаандағы Хызыл Ағбан аалда тӧреем. Мині улуғ пиҷем ӧскірген, ол Таштыпта чуртаан, аннаңар андағы школада ӱгренгем. Школа соонаң Ағбандағы кулинарнай училищені тоосхам. Ӱгредіг соонаң Таштыптағы «Абахай» столовайда 1993 чылға теере ӧӧн повар полып тоғынғам.
Хоных хонған соонаң апсаамнаң хада, 15 чыл чуртап салып, пала кӧрбеебіс. Киргизиядағы имнег туразында имненіп, пала таап аларына ізеніс полған. Іди 1993 чылда Хырғыс чирінзер чуртирға парыбысхабыс. Имненіс тузалығ полған, 1996 чылда Настя хызыҷаабыс тӧреен. Пістің сӧбіреде андада Валера пар полған. Ол чеенім полча, че піс аны, пос палазын чіли, пічікке киріп алғабыс. Настянаң Валераның аралары 20 чыл. Минің нинҷе пос палазы тіп сурзалар, ікі тіп нандырчам. Настяа 3 час толғанда, піс Хакасиязар айланғабыс. Ағбанда чуртап кӧргебіс, че киліспеен. Пуланнығ кӧл аалда хазинем, пӧле пиҷем чуртааннар. Піс андар кӧзерге чарат салғабыс. Тура садызып алғабыс, че тоғыс чох полған. Хада хонғаным Ағбанда тоғынған, мин ибде, мал тудып, иб аразындағы тоғыстарны апар турғам.
- Хайди сірер кӧп пала ӧскірерге чаратхазар?
- Ол туста аал пазы хонҷығым Лариса Петровна полған. Ол мағаа олған туразынаң пала, алып, ӧскірерге чӧп пирген. Ол чоохтанған, хызыҷааң чалғызан ӧспезін, арғысха хызыҷах алып алзаң, чахсы поларҷых. Хызыҷаам 1-ғы классха парарға чит парған полған. Ол, тізең, хыс туңма сурҷаң миннең. Чалғызан ирістіг, туңмамнаң хада ойнирбыс тіҷең. Пастағы палаларны ӧскірерге алып алғанымда, хырых азыра частығ полғам.
- Иң пастағызын кемнерні алып алғазар?
- Пастағы ікі хызыҷах Пилтірдегі олған туразында чуртааннар. Пастап пір ле хызыҷах, Оксананы, аларға пӧгін тутхам, че аны аларға килгенімде, ізік хыринда хызыҷах, турып, ылғапчатхан. Ол Света полған. Воспитатель аннаң ноға ылғапчатханын сурғанда, ол нандырған: «Мин пу ипчізер чуртирға парарға сағынчам». Піс аннаң таныспаан даа полғабыс, чоохтаспаабыс таа, хызыҷах мині кӧр салғандох, аның кӧңніне кіртірбін. Соонаң Светанаң піс уғаа чағын пол парғабыс. Оксана Аблова 14 частығ паза Света Ильяных 10 частығ полғаннар. Ол хызыҷахтар, минде ӱр дее чуртабин, миннең хаҷан даа хада полғаннар чіли пілдірген. Оларнаң табырах паза ниик пілізіп алғабыс. Піс пір сӧбіренең чуртап сыххабыс. Олар мағаа пос палазы чіли чағын пол парғаннар. Олар минде 2003 чылның 6 июльынаң сығара чуртап сыхханнар. Ӱр дее полбин, опека тоғынҷылары пір хызыҷахты, итчең чир таппин, ӱр нимеске минзер ағылғаннар. Іди 2003 чылның сентябрьында пістің сӧбірее Катя Урыбина хозылған. Пӱӱл 5 августта піс Катяның 18 чазын пайрамни таныхтаабыс.
2005 чылда Кызлас аалда ікі хызыҷах іҷелері чох халғаннар. Оларны туғаннары ӧскірерге алып аларға кирек полғаннар. Туғаннары кирек пічіктер тимнепчеткен туста, ол пиҷе-туңманы минзер ӱр нимеске чуртадарға ағылғаннар. Туғаннары хызыҷахтарны ӧскірерге чарадығ ал полбааннар, хызыҷахтар минде саңайға халғаннар. Улии Рината Канзычакова полча, кічии - Владилина Боргоякова. Оларның пір іҷе, че пабалары пасха, аннаңар фамилиялары пасха. Амғы туста Рината сӧбіреліг, ікі палаа чидінген, сентябрьда Владилинаның 18 чазын таныхтаабыс.
Света 2007 чылда, ағырыбызып, имнег туразында чатхан. Анда ол пір час ӱс айлығ Саша Серегешевті кӧріп, уғаа айап партыр. Ол чоохтаан: «Іҷең, ол паланы айастығ. Ол пірдеезіне кирек чоғыл. Аны алып алалар». Аның сурынызы хоостыра піс паланы кӧрерге пар килгебіс. Сашаа 1 час 3 ай полған, аның кӧдірімі читі ле килограмм пасхан. Хызыҷахтар ӧс парғаннар, минің полысчыларым полыбысханнар. 
Аннаңар оларнаң чӧптескем: «Оолағасты ӧскірерге алып аларбыс, сірер мағаа полызар ползаңар». Сашаны сӧбірезер алып алғабыс, хызыҷахтар аны ӧскірерге чахсы полысханнар. Мин ӧскірчеткен палаҷахтар ынағлар, постары чахсы пілізіп чӧптесчелер. Улуғлар кічіглерін ӧскірерге полысчалар, кічіглері улуғларның чооғын исчелер.
2009 чылда имнег туразынаң Лена Ходжиеваны ағылғаннар, ол Ӧӧк пилтірі аалдаң. Аны минзер ӱр нимеске ағылғаннар, че ол минде ідӧк саңайға халған. Олох туста Маша Торбастаева пістің сӧбірее хозылған.
2010 чылда ікі частығ Марина Шаталованы алып алғам. Ол тың ағырған. Имҷілерҷе чӧріп, имнеп полбаам, анаң, чон имненчеткен оңдайларнаң имнеп, тузазын кӧргебіс. Пала амды чазыл парған, ағырии айланмас тіп ізенчебіс.
Ирткен чылда пістің сӧбірезер Валя Межекова килген. Ол минзер килерге позы сурынған, мин аны алып алғам.
Пала сидік оңдайлығ тиирге чарир. Ол харыспинча, хырыс-табыс итпинче, че, сӧбірее тартылып, иптіг чуртирға кӱстенминче. Ол саринаң хай пірее сидіксіністер полча. Пӱӱл ноябрьда піске хозылған Кристина Ли, ол 6 класста ӱгренче. Марина - аның туңмазы, пабалары пасха, іҷелері пір.
- Хайди палаларнаң пілізіп алчазар? Полған на паланың позының хылии, оңдайы. Іҷелернең пос опыдыңарнаң ӱлезіңер.
- Полған на паланың позының хылии. Уламох сидік пілдірче оларнаң пілізерге саарбах тузында. Хаҷан оларның сағыссыратчатхан сағыстарын истіп, чӧптер пирзең, олар кізее уламох чағын тартылчалар. Пірее хомай кирек ит салзалар, мин оларны «Син хомайзың! Хомай тудынғазың!» тібинчем. Амыр чоохтазып, саба тудынғанын сизінзін тіп, чоохтазығ апарчам. Кӧзідімге, син іди ит салғанда, амды позыңа хайди пілдірче тіп сурчам. Мин позыма изі чох полчатханын чоохтапчам. Ол киректеңер сағыссырапчатханымны читірчем палаа. Андағ чоохтазығлар туза полчалар, пала саба тудынғанын сизінче. Постары іди хылынмасха кӱстенчелер. Палалар ӧзібіссе, пастағызын на кӧӧленібіссе, хыныстары нандырығ чох полза, уғаа сидік полча. Олар маалхатчалар алай постарын соғынмын тіп хомзынчалар. 
Пірее туста чуртирлары килбинчеткеннеңер чоохтанзалар, минің чӱреем сыстапча. Олғанға саарбах тузы иң сидік полча. Ол туста полған на палаа орта сӧстер таап, часхарып аларға кирек. Хай пірее туста оларнаң даа хада ылғапчазың. Саба хылыныбыссам, пала хыйалға даа кір парарға айабас, аннаңар полған на паланың чӱреене пос чолыҷаа апарча, анзын іҷе кізі позы ла сизінер.
Ӧӧнінде полған на палаа хынызыңны читірерге кирек. Палаларыма олар мағаа киректер, миннең хада чуртапчатханнары ӧріндірче тіп кӧзідерге паза чоохтирға кӱстенчем.
- Ӧскірерге алған палалар Сірерзер хайди айланчалар?
- Прайзы мині «іҷем» тіп адапча. Лена ла «тётя Валя» тіпче. Ол пістің сӧбірезер 11 частығда килген. Ағаа чағын полып аларға сидік пілдірген, Ленаа даа наа сӧбірее кӧнігерге оой полбаан. Че сидік тус ирт парған, пала сӧбіребісте чуртирға кӧнік парған.
- Кӧп палалығ сӧбірелерге хазна полызығлары кӧрілче. Сірер ол полызығларнаң тузаланчазар ба?
- Я, хазна полызығларынаң тузаланчам, улуғ сӧбірее хабазығ пирілче. Кӧзідімге, піске чарытхы ӱчӱн, газха паза одыңа хорадығларның 50 %-ін айландырчалар.

СӦС СОО: Валентина Егоровна - чағбан чӱректіг, кізее паарсах іҷе. Ол, позының ікі палазын ӧскіріп, чуртастың сидік оңдайларына кір парған 11 паланы ӧскірерге алып алған. Полған на паладаңар чоохтаза, олардаңар сағыссырапчатханын сизінчезің. Олғаннарның хылиин паза нимее чӱрексіпчеткенін чахсы пілче. Ӧскірерге алған палалар позыни нимес тіп чоохтап полбассың, палаҷахтар аны «іҷем» тіп адапчалар.
Сӧбірезер ӧскірерге алылған палалар чазы читсе, оларны сӧбіредең олған туразынаң чіли «сығарыбысчалар». Валентина Егоровна оларны чазы чит парған палалар тіпче, че сӧбірезер олар пос палалары чіли тынағ кӱннерінде килчелер. Хай піреезі, сӧбіре тӧстеп, палалығ, хайзы, школа тоозып, тоғынча алай ӱгренізін узаратча.
Валентина Егоровна палалары, чахсы чуртастаң хыйыстыра парбин, иптіг чуртапчатханнарына ӧрінче паза поғдархапча. Пӱӱл Валентина Егоровнаа 60 час толча. Прай сӧбірезі аны танығлығ, пайрамнығ чазын таныхтирға чӧптеп алған. Амды пайрамны таныхтирына улуғ тимненіс парча. Палалары пайрамға киректелчеткен хорадығларны постарына алчалар.
Автор : Наталья ТЮКПЕЕВА

http://khakaschiry.ru/news/detail.php?ID=4973
 

Комментировать