ТӦӦ ЧИРІНІҢ МАТЫРЫ

1039 10 января 2018 | Асхыс Чайааны

Чаалазығда командирнің чуртазын арачылап халғаны - иң улуғ аарласха турысчатхан матыр киректернің пірсі. Тӧӧ чирінің махачы оолғы Еремей Васильевич Бурнаков Илбек Ада чаа тузында андағ кирек ӱчӱн «За отвагу» медальнаң сыйыхтатхан. Ӱр дее полбаанда, аның кӧксін Хызыл Чылтыс ордені чазабысхан. Сыйыхтар ікізінең дее Бреслау городтағы хазыр чаалазығлар ӱчӱн пирілгеннер.
Е.В.Бурнаков Хызыл армияа 1941 чылда декабрь айда хабылған. Ол туста Ағбанда 309-ҷы дивизия тӧстелчеткен. Сылағай сыннығ, ниик пазыттығ, чапчаң тудыныстығ оолны разведчиктер ротазынзар алып алғаннар. 1942 чылда, февраль айның халғанҷызынзар, чиит чааҷылар присяга алғаннар. Апрельде, тізең, дивизия, нинҷе-нинҷе эшелонға одырып, кидер чол сығыбысхан, Чир-суғҷыларыбыс Дон суғ хазында, Курск тӱгеезінде, Украинада матыр чааласханнар. Днепрні маңнаныстығ кискеннер, анаң Польшаны ыырҷыдаң позыдарында араласханнар. Висла, Одер суғлар даа оларны тохтат полбааннар. Дивизия чаа чолларынҷа 2020 километр тобырған...
1945 чыл. Совет чааҷылары, немец фашисттерін сӱріп, оларның ордызына читтілер. Берлиннің кӱннері саннығ ла халыбысты, тӱрчедең Рейхстаг ӱстӱнде Чиңіс Знамязы чалбыри тӱзер. Че Бреслау город, пар-чох кӱзін салып, ам даа тоғырланча. Анда 45 муң чааҷылығ немец гарнизоны турған. Ол, пулуңа хыстыр салған пӱӱр чіли, тың махачы тудынған. Кварталдаң полар, полған на тура, этаж ӱчӱн хатығ чаалазарға киліскен. Тоғырланыс ӱсче ай парған. Паза полбаста, 6 майда Бреслауның коменданты генерал Нейхофф капитуляциядаңар актта хол салыбысхан.
Город-крепостьты холға кирерінде 309-ҷы Пирятин дивизиязы салымнығ хозым иткен. Аның чааҷылары 17-ҷе муң фашистті пленге алғаннар. Кӧп кізі орден-медальларнаң сыйыхтатхан.
26 мартта 1945 чылда, командованиенің чахиин толдырчадып, 362-ҷі алынҷа разведротаның пӧлік командирі улуғ сержант Пётр Стасюк аар палығладыбысхан. Фашисттер пулемёттаң ӱзігі чох атчалар, совет чааҷыларына пастарын даа кӧдірерге пирбин. Командир уғаа кӧп хан чідір парир, ағыриина сыдаспин, тың ӧстепче. Ыырҷылар, аны истіп, уламох хазыр атыс пастабысханнар, улуғ сержантты ӧдірерге кӱстенгеннер. Арғызына полызығ киректелчеткенін кӧріп, ефрейтор Бурнаков ӱр сағынмаан, алнынзар чызынахтап сыххан. Немецтер разведчикті сизін салғаннар, прай тиріглерін андар айландырыбысханнар. Че чир-суғҷыбысты тохтатчаң кӱс чоғыл. Аның чапчаң тудынызында Тӧӧ тайғаларын кӧп хати ибірген аңҷыны танирға чарир полған. Махачыдаң ух таа хорыхча тіп чоох пар чонда. Еремей Бурнаков командирін ачых чирдең сығара сӧӧртеп килген, анаң палиин палғабысхан, ханын тохтадыбысхан. Іди ол улуғ сержант Стасюктың чуртазын ал халған. Пу кирек ӱчӱн Е.В.Бурнаковха «За отвагу» медаль пирілген.
Чаа соонаң 309-ҷы Пирятин дивизиязының ветераннары иң пастағызын 1966 чылда Ағбанда чыылысханнар. Соонаң олар Переяславль-Хмельницкий, Лиски, Пирятин городтарзар чӧргеннер. Андағ пір тоғазыға Еремей Васильевичке парарға киліспин парған. Ырах чолға Оот пилтірі аалның чуртағҷызы С.С.Побызаков чӧрген. Степан (Иразан) Сергеевичтің, чорыхтаң айланып, минің пабама, Михаил Захарович Боргояковха, чоохтаан чооғы пар:
- Командир полған кізі (адын ундубыстырбын) Еремей ноға килбеен, хазых па, чох па тіп сурған. Анаң теен: «Хайдағ махачы, кӱлӱк разведчик полды ол Бурнаков!..»
С.С.Побызаковнаң чоохтасхан кізі Пётр Семёнович Стасюк таа поларға айабас. Чуртазын арачылап халған арғызына, тоғазып, алғызын читірерге сағынғанох полбас па? Архив пічіктерінде П.С.Стасюктың «За отвагу» медальнаң паза Хызыл Чылтыс орденінең сыйыхтатханы пар. Аның тӧреен-ӧскен чирі Тула облазындағы Глаголево аал. 309-ҷы дивизияда ол 1945 чылның январь айында госпитальда имненген соонаң пол парған. Мының алнында, тізең, 172-ҷі атығҷылар дивизиязында ідӧк разведротада полған. Ветеран 1985 чылда 2-ҷі степеньніг Илбек Ада чаа орденін алған. Пу танығ аның тіріг халғанын киречілепче.
Бреслау городтағы чаалазығларда Е.В. Бурнаков паза пip матыр кирее ӱчун хазна сыйиина турысхан. 25 апрельде разведчиктер ӧмезіне, 149-ҷы кварталзар кіріп, «тіл» ал килерге чахығ пирілген. Приказты маңнаныстығ толдырыбызарға турада пик орнығып алған ыырҷының пулемёт расчёды харығ полған. Аны чох идібіспеенде, алнынзар парҷаң оңдай чоғыл. Командир ол нандырығлығ киректі Бурнаковха чахыпча.
Махачы чааҷы сах андох, танктарны чох итчең граната тудынып, чӧре халды. Хайда ӱмектеп, хайда чызынахтап, немецтерге чағыннаң чағын на кірче. 15-че метр халғанда, ыырҷылар, аны сизін салып, ат сыхтылар. Че орай - кӱлӱк разведчиктің гранатазы пу ла учух парир, чара чачырап, пулемётты саңайға тымылдырыбысты. Анзы Бурнаковтың арғыстарына тураны холға аларға сағба полған. Чир-суғҷыбыстың матыр кирее сылтаанда, командованиенің чахии чідіріг чох толдырылған. Разведчиктер 8 фашистті пленге тут килгеннер. 11 майда 1945 чылда Е.В.Бурнаков Хызыл Чылтыс орденінең сыйыхтатхан. Приказта 309-ҷы Пирятин дивизиязының командирі, Совет Союзының Матыры, гвардия полковнигі Б.Д.Лев хол салған.
Пір ай аразына ла Тӧӧ суғ хазындағы Мӱӱзі аалда (амды ол чоғыл) тӧреен-ӧскен оол ікі хазна сыйиина турысхан. Аның алнында, 1944 чылда, ағаа «За боевые заслуги» медаль пирілген. Ол тусха разведчик Бурнаков арғыстарынаң хада нинҷе-нинҷе хати ыырҷының тылынзар чӧр салған. Хаҷан даа хуруғ холлығ айланмаҷаңнар, пірее «тіл» ағыл ла килҷеңнер. Ікі хати палығлатхан, контузия алған. Имненіп, чазылған соонаң позыныңох разведротазынзар айлан турған.
1945 чылның июнь айында 309-ҷы Пирятин дивизиязының чааҷыларын пасха частьтарзар таратхлабысханнар, кемні-де ибзер ысхлабысханнар, Е.В.Бурнаковтың чолы, тізең, Ыраххы Востоксар салылған. Анда чир-суғҷыбыс Япония милитаристтерін унада сабарында араласхан. Ікінҷі тилекей чаа тоозылып, 3 чыл ирткенде ле аны службадаң позытханнар.
Еремей Васильевич, тӧреен чирінзер айланып, сӧбіре тӧстеен, Ӱс чул аалда чуртап, аймах тоғыстарда істенген. Ипчізі Вера Еремеевнанаң хада 4 оол паза 4 хыс, ӧскіріп, чон аразына кир салғаннар. Ооллар прайзы служба ирткеннер, турыстығ чааҷы полғаннар. Николай - запастағы офицер, Илья - пограничник, Юрий - танкист, Сергей - связист.
Е.В.Бурнаков 1997 чылда, 74 чазын апарчадып, ӱреп парған. Че махачы чааҷының ады наа ӧскен тӧлде аарласнаң адалча. Пу кӱнде аның 21 парха, 24 кӧргенек. Пылтыр Чиңіс кӱнінде Ӱс чулда «Ӧлімі чох полк» чӧрім ирткен. Аал чуртағҷылары, чаа араласчыларының паза чаада чат халғаннарның сомнарын аал арали апарып, хумартхы тас алнында митинг иртіргеннер. Тай ағазы Еремей Васильевич Бурнаковтың сомын Катя пархазы апарған.

Автор : Алексей БОРГОЯКОВ, Россияның журналисттер пірігізінің кізізі

http://khakaschiry.ru/news//detail.php?ID=2039
 

Комментировать