ТӦСТЕГ ПАРДА, ХААЛАҒЛАР ПОЛАР ХАКАС ЧОННЫҢ СЪЕЗДІ ХООСТЫРА

325 25 апреля 2018 | Асхыс Чайааны

Пӱӱл хакас тілін, культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғысчы ӧме алтынҷы чылын тоғын парир. Ол республиканың муниципалитеттері, организациялары, министерстволары тіл суриин хайди пӧкчеткенін сыныхтағда тутча. Ведомстволар полған на сай тоғысчы ӧмее ол сурығ хоостыра искіріглер тимнепчелер.
Чыылығны Хакасия пазының орынҷызы, хакас тілін, культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе, этнотуризмні тилідерінҷе тоғысчы ӧменің кнезі Владимир Крафт иртірген, ағаа полысхан республиканың национальнай паза территориальнай политика министрі Михаил Побызаков. Пастағы сурығ хакас чонның 13-ҷі съездінде алылған чарадығлар хайди чуртасха кирілчеткеніне чарыдылған. Аны хоостыра чоох тутхан Хакасияның ӱгредіг паза наука министрінің орынҷызы Юрий Сагалаков. Ол ведомствозына теелчеткен сурығлар хайди толдырылчатханнаңар искірген.
- Амғы тусха читі мероприятие тиксі толдырыл парған, пасхазы ам даа чуртасха кирілче. Іди наа школалар пӱдіріл парғаннар: 2016 чылда - Асхыс аймаандағы Катанов паза Ис пилтірі аалларда; 2017 чылда.
- Таштып аймаандағы Индіркі Сир аалда; 2018 чылда - Орджоникидзе аймаандағы Ӱӱс аалда. Ідӧк ӱс школада тиксі тыхтағ тоғыстары иділген. Ол Шира аймааның Тоғыр чул аалындағы, Орджоникидзе аймааның Гайдаровсктағы паза Пии аймааның Хызыл хара суғдағы школаларда, - теен Юрий Гаврилович.
Че сидіксіністер парох полтыр. Ол хакас тілі паза литература учебниктерін тимнеен авторларға тоғыс ӱчӱн ахча тӧлирінең палғалыстығ. Іди 10-11 класстарға учебниктер ӱс чыл мының алнында тимнел парғаннар. Че тоғыс ӱчӱн ахча авторларға ам даа тӧлелбеен. Владимир Крафт пу сурығны хаҷанох кӧдірерге кирек полған тіп таныхтаан паза Улуғлар чӧбінзер, Хакасия пазынзар айланарға чӧп пирген. Пос кӱзі читпинчетсе, полызығ сурирға туртухпасха кирек.
Республиканың культура министрінің орынҷызы Лариса Киштеева чооғында хакас тілін паза культуразын хайраллирынҷа паза сабландырарынҷа культура саринаң хайдағ хаалағлар иділчеткенінеңер искірген. Аның таниинаң, ағырсымнығ сурығларның пірсі - ол Ағбанда хакас чонның кінін пӱдірері. Пу сурығ хаҷанох кӧдірілген полған. Іди 2015 чылда Хакасияның культура министерствозынзар культурно-этническай кін пӱдіреріне проект кірген. Че, ачырғасха, кирек пічіктер читкіҷе полбааннаңар, ол сурығ ам даа кӧместең пӧгілче. Пӧгінде чоныбыстың культуразына чарыдылған кінні С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінің алнында пӱдірері. Ікі хадыллығ турада аймах аудиториялар полары кӧрілче. Андох «Читіген» театрның ойыннар турғысчаң сценазы полар.
Ідӧк хакас чонның 13-ҷі съездінің чарадығлары хоостыра олған музыка школаларына паза культура учреждениелеріне хакас кӧг инструменттері алылча, «Инесай» литература-хоос журналы сығарылча.
Культураа теелчеткен сурығлардаңар чоох парғанда, республиканың Литераторлар туразы директорының орынҷызы Александр Котожеков Чыл пазы осхас пайрамнарны Хакасияның музей-культура кіні алнындағы улуғ орында иртірерге чӧп пирген. Анзы пілдістіг, ноға? Чыл пазы халғанҷы туста Ағбанда республиканың ипподромында иртче, часхызын, хар хайылза, анда палғас полча. Ӱлӱкӱнге килген чонға ол уғаа изі чох кирек. Че, андағ даа полза, пайрамны музей-культура кінінзер кӧзірерінең прайзы чараспаан. Піреезі одыртылған ағастар, оттар типсел парарына сағыссыраан. Лариса Юрьевна пу сурығ хоостыра сағынарлар тіп молҷаан паза ипподромда асфальт тӧзелердеңер таныхтаан.
АЙМАХТА 55 ХАКАС ПАЛА
Чыылығда Боград аймааның тоғызы ин хатығ ӱзӱрілген. Хайди анда хакас тілі паза культуразы тиліпчеткеннеңер орындағы администрацияның культура, чииттер паза туризм управлениезінің устағҷызы Елена Кругова чоох тутхан:
- Боград аймаа - кӧп нациялығ аймах. Аның чоны ӧӧнінде орыс тілліг. Аймахтағы чуртағҷыларның 3 % - хакастар. Анда 55 хакас пала саналча: 46 ӱгренҷі паза школаа чӧргелек 9 пала. Амғы туста Боградтағы санаторий оңдайлығ школа-интернат чалғыс школа, хайда хакас тілі ӱгреділче. Анда 176 ӱгренҷінің 136-зы хакас тілін ӱгренче.
Аннаң андар чыылығдағыларға ол школаның хакас тілі паза культуразы хоостыра апарылчатхан тоғыстардаңар искірілген. Че чоохтазығ тузында, Боградтағы санаторий оңдайлығ школа-интернат республиканың ӱгредіг паза наука министерствозына теелчеткені сығысхан. Пол парча, ол школаның тоғызы орындағы тоғынҷыларның чидіглері нимес. Итсе-де, пірее ӱгредіг учреждениелерінде хакас культуразына, тархынына чарыдылған кружоктар паза уроктағы нимес тоғыстар апарылчаттырох. Че анзы читкіҷе нимес.
Боград аймаанда ӧӧнінде хайдағ аалларда хакас палалар чуртапчалар? - сурығнаң айланған Владимир Крафт.
- Пӧзік хас аалдағы школада пис хакас пала ӱгренче, - чоохтазыға хозылған аймахтағы ӱгредіг управлениезінің устағҷызы Александра Торопова.
- Оларны піреезі пос тіліне ӱгретче бе? - сурған Владимир Александрович.
Александра Торопованың чооғынаң, амғы туста анда пос тілін пілчеткен специалист чоғыл, аннаңар хакас тілі уроктары апарылбинча. Хайди таныхталған, Боград аймаанда Пушной аалда ла хакас тілі ӱгретчізі пар, че ол олғаннарнаң уроктағы ниме тоғыс тузында ла айғасча.
Ноға амға теере хоза специалисттер табылбааны тоғысчы ӧменің кнезіне тыс пирбинчеткен.
- Пу сурығны пӧгер ӱчӱн ниме иділче? Пии аймаандағы чіли хоза тӧлеглер, арса, пар... Сірер ол сурығнаң айғаспинчазар. Аннаңар салтар даа чоғыл! - хатығланған ол.
Сизінгенде, аймахтағы олған садтарында ол сурығ ідӧк азых турча. Аннаңар Хакасияның Оӧркі Чӧбінің орындағы пос устанысча, халых пірігістерінҷе паза нациялар аразындағы хайызығларҷа комитет кнезі Михаил Саражаков, олған садында ӱс тее хакас пала полза, оларнаң айғазарға кирек теен паза оларға орыс палаларны хозарға чарир тіп таныхтаан. Андағ кӧзідімнерні Ағбанда даа кӧрерге чарир, хаҷан хакас группазынзар пасха тілліг олғаннарны хоза алып алчалар. Тӧстег ле полза, аннаң андар хаалирға ниик полар тіп таныхталған.
Ӱгредіг хоостыра кӧп ағырсымнығ сурығ полған полза, культура саринаң Боград аймаа чыылысхан чонны чӧпсіндірген.
ІСТЕЗІГ САЛТАРЛАРЫ
Республикада хакас тілі хайди тиліпчеткені паза тузаланылчатханы хоостыра социология саринаң істезіг иртірілген. Сурастырығда Хакасияның аймах-городтарының чазы чит парған 500 чуртағҷызы араласхан.
Істезіг салтарларынаң чыылығдағыларны национальнай паза территориальнай политика министерствозының ӧӧн специализі Людмила Патачакова таныстырған. Іди нандырығлар хоостыра кӧрінче, республика чуртағҷылары хакас тілінің ӱчӱн чӱрексіпчелер. Че тіл чіт парарынаңар чоохтирға ам даа ирте. Істезігде араласханнарның 5 % асхынах чоны хакас тілі чіт тее парир тіп сағынча. Хакас чонның пос тілінең чоохтасчатхан сині ортымахти паалалча. Оларның 40 % сала-сула тӧреен тілінең чоохтасча, 19 % пос тілін чахсы пілче. Таныхтирға кирек, республика чуртағҷыларынын чоох алысчаң ӧӧн тілі - ол орыс тілі (70 %). Аннаң чон тоғыста паза ибде тузаланча, хакас тілі, тізең, тоғыста тилем истілбинчеттір.
Ибде хакас сӧбірелер ӧӧнінде ікі тілнең чоохтасчалар. Пос тілінең не чоохтасчатхан сӧбірелер, ачырғасха, уғаа асхынах, 5 % ле. Че, андағ даа полза, республика чуртағҷыларының палаларын хакас тіліне ӱгредер кирексініс пар. Ол пӧзік синде паалалча. Сурастырығ араласчыларының кӧбізі пала-пархаларын хакас тіліне ӱгредерге сағынчатханын искірген (60 %). Улам на ол хакастар аразында пілдірче. Іди істезігде араласхан хакастарның 96 % пала-пархалары пос тілінең чоохтассын тіп сағынча. Че ниме чапсыстығ, олох туста улуғлар постары хакас тіліне ӱгренерге тың на кӱстенминчелер. 30 % ле хакас тілінең чоохтазарға ӱгренерҷік.
АЛТЫ ЧЫЛНЫҢ ТОҒЫЗЫ
Чыылығ тузында ідӧк хакас тілін, культуразын хайраллирынҷа паза этнотуризмні тилідерінҷе тоғысчы ӧменің тоғыс салтарлары иділген. Хакас тілі паза культуразы ӱчӱн сағыссырапчатхан ӧменің чидіглері кӧріндіре. Іди олғаннарға пос тіліне ӱгренер оңдайлар пирері хоостыра улуғ тоғыс иділген. Иң чарых кӧзідім - ол Ағбан город. 2012 чылда республика кінінде хакас тіліне паза культуразына ӱгретчеткен тиксі ӱгредігліг читі организация ла полған полза, 2017 чылға ол 22 чит парған. Аны хоостыра пос тілін ӱгренчеткен хакас палалар саны даа хозылған (2012 чылда 515 олған тӧреен тіліне ӱгренген полза, 2017 чылда - 1400 олған). Тоғысчы ӧме пір орында турбинча, ол муниципалитеттерде дее чыылығлар иртірче. Андағ оңдайнаң, орындағы устағ-пастағның тіл суриин пӧгер тоғызын хайда тибіретче, хайда улам на ӧткін хайындырча. Полған на сай аның чыылығлары хазыр ӱзӱрігде иртче. Тоғысчы ӧме кізілеріне хай пірее орындағы пастыхтарны хырызарға даа киліс парча, че удаа андағ хатығлас соонда кирек чахсы саринзар алысча. Ідӧк чыылығда удаа харахха тасталбинчатхан ағырсымнығ сурығлар сығысча паза кӧп хынығ чӧптер истерге килісче.
Республикада хакас тілі ӱгретчілеріне 15 % хоза тӧлег кӧріл парғаны, ирткен чылдаң Хакас тілі кӱні таныхтал сыхханы ол ідӧк тоғысчы ӧменің чидии тиирге чарир. Аннаңар алты чылның тоғызы тикке иртпеен. Чыылығ соонда тоғысчы ӧменің орнына хакас тілін, культуразын хайраллирынҷа паза тилідерінҷе, этнотуризмні тилідерінҷе чӧп тӧстирдеңер искіріг кірген. Араласчылар, аның пӧгіннерінең, тоғызынаң танызып, ол сурыға айланарға молҷааннар.

ІСТЕЗІГДЕ АРАЛАСХАН ХАКАСТАРНЫҢ 96 % ПАЛА-ПАРХАЛАРЫ ПОС ТІЛІНЕҢ ЧООХТАССЫН ТІП САҒЫНЧА. ЧЕ ОЛОХ ТУСТА УЛУҒЛАР ПОСТАРЫ ХАКАС ТІЛІНЕ ӰГРЕНЕРГЕ ТЫҢ НА КӰСТЕНМИНЧЕЛЕР. 30 % ЛЕ ПОС ТІЛІНЕҢ ЧООХТАЗАРҒА ӰГРЕНЕРҶІК.

Автор : Екатерина ИНДЫГАШЕВА
 

Комментировать