Рубрики

САБЛЫҒ КІЗІНІҢ АДЫ ПАЗА ИТКЕН КИРЕКТЕРІ ААРЛЫҒ

1274 29 ноября 2017 | Асхыс Чайааны

Композитор Георгий Иванович Челбораковтың адын адаза, харах алнында чарылчатхан кӱн чахайахтары, чатханның хайхастығ ӱні, чалаң ойлатчатхан алыптарыбыс, чирібістің сіліг чазы-тағлары, хорлап ахчатхан хара сууҷахтары паза пурунғы тархыныбыс турыбысчалар. Г.И.Челбораков пас салған кӧглер кізі чӱрее-паарын тибіретчелер паза хаҷаннаңох аптап алғаннар.
Ол - хакас чонның саблығ композиторы, кӧгҷізі, СССР-ның композиторлар пірігізінің кізізі, Россия искусствозының саблығ деятельi, Хакасияның чон артизі аарластығ аттарға турысхан кізі. Чон хынчатхан сарыннарның ээзі кӧп кізее нанҷы, чӧленҷең арғызы, туғаны полған тиирге кирек. Амғы туста Георгий Иванович осхас кізее тоғаспассың даа, неке. ол, ӧбекелерінің кибірліг хылиин алынып, хакас чонның чалахай хылыхтығ сын оолғы полған.
Георгий Иванович пастағы ӱгредігліг хакас композиторларының пірсі полған, аймах музыка кӧрімнерінде позының узын сынаан. Кӧп тоғынып, сабланған даа полза, позын кӧдіре тудынмаҷаң. Чон аразында олаңай тудынҷаң, тоғызынаңар даа ипти ле чоохтап пирҷең, аннаңар кізілер андар тартылҷаңнар. Мин дее апсаамнаң аннаң чуртас тооза ынағласхабыс. Георгий Иванович ах чарыхтаң парыбысхан, че ол пістің сағызыбыста чағын нанҷыбыс полып халған. Композитор полар оолнаң мин чиит туста апсаам Леонид Никитич Бурнаковтың хоостыра танызып алғам. 1950 чылларның халғанҷызынзар Леонид Бурнаков, Ус чулдағы читі чыллығ школаны тоозып, Ис пилтіріндегі ортымах школазар ӱгренерге парча. Андада Георгий Челбораков, армияа пар киліп, Ис пилтіріндегі школада пение уроктарын апарчатхан. Георгий Иванович, Леонидтің кӧглерге чайалғанын сизініп, аны пастап гармошканаң, соонаң баяннаң ойнирға ӱгретче.
Ікӧлең, Ағбанзар хайдағ-да ӱлӱкӱнге чиде тӱзіп, чон алнында кӧглер толдырғаннар. Ол туста мин Ағбандағы ӱгретчілер училищезінде ӱгренчеткем, Георгий Челбораковты пастағызын андада кӧргем. Кӧглер пазып пастапчатхан чиит чайаачының пастағы хаалағлары санында «Край родной» сарын полған. Аны истіп, піс чоо хайхаабыс. 1961 чылда Яков Тисперековтың сӧстеріне «Іҷем чирі» сарыны чарыхха сыххан. Георгий Ивановичтің пастағы сарыннарын Леонид Никитич толдырҷаңох.
Леонид Бурнаков 1960 чылда наа ла азылған Ағбандағы музыка училищезінде дирижер-хоровикке ӱгренчеткен. Олох тустарда «Кӱн чахайағы» теелбектер ӧмезі азылған, устағҷызы Сара Даниловна Словина полған. Ансамбльның солизі Леонид Бурнаков Сара Даниловнаның сын полысчызы полҷаң. Соонаң хор ӧмезі азылған.
Студент тузында мин областьтағы культура туразынзар орыс паза хакас хорларынзар ырлирға чӧрҷеңмін. Хакасия Россияа піріккеннең пеер 250 чыл толчатханына тимненіп, саңай маң чохха тӱскебіс. Улуғ класстарда ӱгренчеткен олғаннардаң, студенттердең, тоғынчатхан чиит улустаң улуғ хор тӧстелген. Пайрам кӧглерін толдырып, 250 кізі сценаа толдыра турып, Хакасияның культуразын ыр-сарыннар пастыра аалҷыларға паза устағҷыларға читіргебіс. Кӧглер чайаачылары Геннадий Колмаковтың паза Александр Кенельнің сарыннарын баян, фортепиано пастыра толдырғабыс. «Слушай песню, Тува, слушай песню, Алтай» ырны нинҷе-нинҷе аймах ӱннең сарнаабыс.
Пу композиторларны олаңай ла сағысха кирбинчем. Георгий Иванович Челбораков, Ағбанзар килгенде, иң пурун пу чайаачыларнаң танысхан. Мының алнында саблығ кізілер чонға чағын полғаннар, улуғ-кічіглерге паарсаснаң паза чылығ хайҷаңнар.
1962 чылда Георгий Ивановичнең чағын танысхам. Ол чылда Георгий Челбораков музыка училищезінзер ӱгренерге кірче. Иргі музыка училищезі Ленин проспектінде, ікі хадыллығ ағас турада орныххан. Училищенің общежитиезінде кӧп саблығ кізі чуртаан. Пір комнатада, тізең, чарылбас нанҷылар Гоша Челбораков, Лёня Бурнаков, Данил Анжиганов, Дима Баинов чуртаҷаңнар.
Пістің Леонид Никитичнең, хоных хонған соонаң, пастағы палабыс тӧреен полған. Женя оолғыҷаамнаң Ағбанзар ааллап килзебіс, комнатадағы ооллар, чӧптескен не чіли, сыға халҷаңнар. Олар пістің сӧбірее аарласнаң паза улуғласнаң хайҷаңнар. Пірсінде Женямның тӧреен кӱніне ооллар улуғ сыйых иткеннер. Уғаа сіліг тоныҷах сыйлап пиргеннер. Ол тустарда садығ тураларында кип-азах алып аларға сидік полған. Че тон аларына студент ооллар ахча хайдаң чығаннарын пілбинчем. Стипендия ахчазы 12 салковай полҷаң, ағаа хоза столовайда азыранарға талоннар пирілҷең. Талоннарының чардығын ахчаа орназып, чииттер кип-азахха чидінҷеңнер.
Пабалары Илбек Ада чаада чат халған ӧкістер кӧп полған андада. Пістің дее, Георгий Ивановичтің дее пабаларыбыс чаадаң айланмааннар. Музыка училищезінің директоры полған Лев Григорьевич Ревич, студенттерге полызып, улуғ тоғыс апарған. Ол туста училищеде удур-тӧдір полызар касса тоғынған. Окістерге, чуға чурттығ сӧбіредегі студенттерге аннаң полызығ пирілҷең. Аның хада хонғаны Тамара Ревич студенттернің ікінҷі іҷезі полған тиирге чарир. Ус чулда музыка школазы азылғанда, училище директоры Лев Григорьевич Ревич ӱгретчі Леонид Иванович Каревнең пастағы туста удаа кил парҷаңнар паза матап полысханнар. Георгий Челбораков, халғанҷы курста ӱгренчеткен, ідӧк аалзар ааллап чиде салҷаң.
Леонид Никитич музыка училищезінде пис чыл ӱгреніп, аны уғаа маңнаныстығ тоосхан. Л.Г.Ревич паза культураҷа область пастыхтары Л.Н.Бурнаковты Ағбанда тоғынарға халзын тіп матап чӧптееннер, квартира даа пирер полғаннар. Че апсаам аалдағы культураны кӧдірерге кирек тіп ынабаан. Георгий Иванович, тізең, хайда даа тоғынза, пасхазы чоғыл, тузазы ла ползын тіҷең.
1960 чылларда чиит композитор Георгий Челбораков сабланып пастаан. Ус чулзар ааллап килген сай наа. сарыннаң чонны ӧріндірҷең. Андада Ус чулдағы музыка школазында Леонид Никитич улуғларның паза кічіглернің хорын дуэт, трио паза аннаң пасха ансамбльлар тӧстеен. Эстрада, ӱбӱрҷең оркестрлер, чатханнаң ойнапчатхан ӧме анда полғаннар. Ирткен чӱс чылның 60 - 70 чылларында Асхыс чирінің хорлары, оркестрлері матап сабланғаннар.
Пілдістіг, хакас кӧглерінің репертуары ыр-сарынға пай полбаан. Ол туста Георгий Ивановичтің кӧглері чарыхха сых сыхханнар. Аның сарыннары Ус чулдағыларны саңай аптап алғаннар. «Часхы пулуттар», «Іҷенің часказы», «Ах хазың», «Іҷем чирі» сарыннарны истіп, чон алаң асхан тиирге чарир. Композитор, аалзар килзӧк, холға баянны алып, музыка алай ортымах школаларда наа кӧглерін ойнаҷаң. Піс Леонид Никитичнең ырларын дуэтнең сарнап пирҷеңміс. Пастағызынаң сығара Георгий Челбораковтың сарыннары чӱрекке чағын чатхан.
Тӧӧ чиріндегі чон композиторны пістің туғаныбыс сағынҷаң. Асхыс аймаа чуртағҷылары даа аны Асхыс чирінің кізізіне санаан. Ус чулда ол удаа тахпахчы Евдокия Тыгдымаевада, хабарҷы Филипп Бытотовта ааллаҷаң. «Чылларым, минің чылларым» сарын Филипп Гавриловичтің сӧстеріне пазылған.
Чайаачы ус, маң чохха даа тӱссе, сыбыра тілегде полҷаң. Тӧӧ чирінің пулуңнарындағы кічиҷек аалларын прай ибір пар килҷең. Мин сӱӱмегіне азых-тӱлӱк сал пирҷеңмін, сыбаан араға даа таап пирҷеңміс. Анзын кізілернің «чооғын сығарар» ӱчӱн алып алҷаң. Іди парыбысса, ікі-ӱс кӱн дее хон кил турған. Леонид Никитич аны, мотоциклліг апар салып, соонаң ағыл килҷең.
Оот пилтірі аалда хайҷы-нымахчы Апанис Бурнаковта сыбыра ааллаҷаң. Хайҷыдаң паза аның туңмазы Евдокия Семёновнадаң Георгий Иванович кӧп ниме пазып алған. Тахпахтар, алыптығ нымахтар ӱзіктері пічікке кӧп пазылған.
Леонид Никитич музыка школазында чатхан клазын азарға тимненчеткенде, Георгий Иванович улуғ тоғыс апарған. Аалдағы музыка школазының устағҷызы композиторнаң хада Ағбанзар чатханнар тимнир сурығны пӧгерге чӧргеннер. Апсаам чатхан клазы азылғанына тың ӧрінген.
Кирек киліскенде, хайҷы Апанис Семёнович Бурнаковты олғаннарны чатханнаң ойнирға ӱгредерге хығырып алғаннар. Георгий Иванович Ағбандағы музыка училищезінде, чатхан клазын азып, студенттерні ӱгретчеткен полған. Композитор, Апанис Семёновичті ӱгредіг киреене кӧніктірер ӱчӱн, иирде Ағбаннаң Ус чулзар чиде тӱсчең, хада уроктарға орайға теере тимненіп, иртенгі автобуснаң чӧрібісчең.
Ол тустарда композиторның тоғызы махалығ кӧдірілісте полған. Георгий Иванович Апанис Семёновичнең чатханнаң матап ойнаҷаңнар. Піс Леонид Никитичнең оларның ойнапчатханына матап чӧпсінҷеңміс. Апсаам хазых полғанда, Г.И.Челбораковтың прай даа сарыннарын ырлаабыс. Кӧглер Яков Тисперековтың «Іҷем чирі», «Чалахай нымырт», Михаил Кильчичаковтың «Чарых суғ», Евдокия Тыгдымаеваның «Сын киртініс», «Іҷенің часказы», Валентина Шулбаеваның «Узах чуртаңар, чааҷылар», «Чыллар табырах хайылча», «Іҷенің ыры», «Окіс ипчінің ыры», Каркей Нербышевтің «Чуртас чории», Василий Барашковтың «Арығ сағыстар», «Часхы пулуттар», Зоя Султрекованың «Аарлииҷаам, сағыпчам», Ольга Иптышеваның «Ах хазың», Алексей Тюкпеевтің «Часхы тан» кибелістер сӧстеріне пазылғаннар. Піс пу ырларны аймах оңдайнаң толдырҷаңмыс: соло, дуэт, ансамбль, хор. Пір дее ундутпаспын аның тӧреен чиріне чарыдылған сарынын, ол «Муғуй тасхыллар... » сӧстернең пасталча. Аны хорнаң айдас толдырҷаңмыс.
Чуртаста часканаң хомзыныс хости чӧредір. 1977 чылда апсаам Леонид Никитич кинетін ах чарыхтаң парыбысхан. Ол туста Георгий Иванович Свердловсктағы консерваторияны тоосчатхан. Аннаңар нанҷызын тӱгенҷі чолға ӱдезерге ағаа киліспеен. Че Хакасиязар айланғанда, аалзар чиде тӱскен, сыыратсар пар килген. Апсаамнаң тӧрт пала ӧскірчеткебіс, пір оолаам пабазы ӱреен соонаң пис ай пазынаң тӧреен.
Георгий Иванович, минзер кӧре, піди чоохтанған: «Люба, син чон аразында чуртапчазың, Леонид Никитичтің арғыстары сині пір дее тастабастар, полызарлар». Апсаамның арғыстары паза туғаннары, чобаамнаң часхырып, киректернең паза сӧснең чӧлег полғаннар. Георгий Иванович палаларыма ӱгренерге паза азахха турарға полысхан.
Минің Альфред оолғым Ус чулдағы музыка школазында тоғынча, сарыннар пасча. Пірсінде Георгий Ивановичсер, арса, палама сарыннар пазарынҷа чӧптер пирерзер тіп айланғам. Ол піди нандырған: «Кӧглер пасчатхан кізее полыс полбассың, анзы аның істі-чанынаң, чӱреенең сыхчатхан ниме... » Альфредтің «Тӧреен чирім - Тӧӧ чирі» ырын махтаан, чиит кізіні уламох чахсы сарыннар пазарға алғаан.
Г.И.Челбораков кӧг искусствозының аймах кӧрімнерінҷе тоғынған. Ол кантаталар, симфониялар, «Тайғада полған ниме» симфоническай поэма пас салған. «От пір дее ӧлбес» реквием-ораториязы хорға пазылған, ол Илбек Ада чааға чарыдылча. Аны Чиңіс кӱнінде ырлап турған полза, килістіре поларҷых. Композитор чатханға, хомысха, тимір хомысха паза хобырахха илееде кӧглер пас салған. Ноға-да аның чон испеен кӧглері, ідӧк ле истілбин, ах чарыхха сығарылбинчалар.
Мин оларзар ааллап кірзем, Георгий Ивановичтің ноталығ илееде чаҷыны чатчатханын кӧрҷеңмін. Ол, тізең, хомзынып, аар ла тын салҷаң. Аның тоғыстарын чарыхха сығарар оңдай чоғыл ба? Илбек композиторыбыстың чонына халғысхан чайаачы ис-пайын турыстыра паалап полбинчабыс. Мыннаң мындар ады даа ундудыл парарға айабас.
Георгий Иванович Челбораков ӱрееннең он чыл ирт парды. Че аның чайаачызына чарыдылған улуғ иир иртірілгенін оңнабинчам. Пістің профессиональнай синде кӧглер пасчатхан композиторлар саны ас нооза. Александр Кенельнің адынаң музыка школазы адал парған, марығлар иртірілче. Ноға Г.И.Челбораковтың адынаң мероприятиелер иртірілбинче? Композитор ӱгренген, тоғынған музыка училищезінде хумартхы чарды хыс саларға чарабас па? Харағайда полбаза, Таштыпта даа аның адынаң музей пӧлиин азыбызарға чарир. Мағаа Георгий Челбораковтың адын саблабинчатханыбыс ӱчӱн хомзыныстығ.

Автор : Любовь ПАХТАЕВА-БУРНАКОВА
http://khakaschiry.ru/news/detail.php?ID=4998

Комментировать