КІЗІНІҢ ӰЛӰЗІ ХАДА ТӦРІПЧЕТТІР

1159 28 ноября 2017 | Асхыс Чайааны

ИЛБЕК АДА ЧАА АРАЛАСЧЫЗЫ ИВАН ПАВЛОВИЧ ЧАЛДОНОВ АСХЫС АЙМААНДАҒЫ ӦӦК ПИЛТІРІ ААЛДА ЧУРТАПЧА. ЧУРТЫН ТААП, ЧАА ВЕГЕРАНЫНЗАР КІРЗЕМ, ИВАН ПАВЛОВИЧ ИБДЕ ПОЛТЫР. ТАНЫЗЫП, ИЗЕННЕЗІП, ЧООХХА КІРІБІСКЕБІС:
- МИН 1927 ЧЫЛДА 2 ИЮНЬДА САҒАЙ ААЛДА ТӦРЕЕМ. ОЛ ААЛ АСХЫС ААЛДАҢ 10 КИЛОМЕТР ООРТАХТА ОРНЫХХАН. АНДА 30 - 40-ча ЧУРТ ПОЛҒАН. ПРАЙ ДАА ЧУРТТА ІКІЛЕР СӦБІРЕ ЧУРТААН. АМҒЫ МЕБЕЛЬ ТЕЕН НИМЕ ЧОХ ПОЛҒАН. ПОЛҒА ЧОРҒАН ТӦЗЕП УЗУҶАҢМЫС. ПІРДЕЕЗІ ХЫСТЫНҶАХ АЛАЙ ХОМАЙ ЧУРТАПЧАБЫС ТІП СЫҢЗЫБААН.
ВАРВАРА ПИҶЕМ ӰГРЕТЧІ ПОЛҒАН, АНЫ КЫЗЛАС ААЛЗАР ТОҒЫНАРҒА ЫСХАННАР. ОЛ МИНІ ХАДА АЛЫП АЛҒАН, АНДА 4 КЛАССХА ТЕЕРЕ ӰГРЕНГЕМ. ЧАА ПАСТАЛЫБЫСХАНДА, АСХЫСТАҒЫ ШКОЛАДА ӰГРЕНЧЕТКЕМ. AM САҒЫНЧАМ, ХАЙДИ ЫНАҒ ЧУРТААБЫС. ПІСТІҢ АЛҒАЙ ПОЛҒАН, АҒАА ЧАРБАҶАҒЫБЫСНАҢ ӰГРЕ ХАЙНАДЫП АЛҶАҢМЫС. ТУСТЫ ИЛЕЕДЕ САЛЫБЫСЧАЗЫҢ, АЗЫРАНЫП АЛҒАН СООНДА СУҒ ЛА ІС ЧӦРЧЕЗІҢ, ХАРНЫҢ СУҒНАҢ ТОЛ ПАРЧА, АСТААНЫҢ НАЙ ПӀЛДІРБИНЧЕ.

8 класста ӱгренчеткенде, нанҷыларымнаң чӧптесчебіс: «Ноо мында ӧзӧгерге? Армияа паралар, анда азырапчалар». Военкоматсар парып, тіпчебіс: «Пісті, доброволецтер идіп, армияа алыңар». Пісті мындағ сӧстернең нандыра айландырыбыстылар: «Тузы читсе, сірердең сурбаспыс, армияа апарыбызарбыс».
Октябрь айда армияа алғаннар. Ағбанзар ачых машиналығ ағылғаннар. Иргі Культура туразында чуртатханнар. Пісті, ӧзӧк парбазыннар тіп, ит комбинадында тоғындырғаннар. Анда иттіг ӱгренең азыраҷаңнар. Неделя пазынаң таарлағ тартчаң пульман вагоннарнаң Хызылчарзар апарғаннар. Анда чыылҷаң пунктта нинҷе-де кӱн полғабыс. Аннаң Владивостоксар апарғаннар. Андар чарым ай парғабыс.
Владивостоксар читкебіс, тасхар соох. Анаң хайдар-да апарчалар, талай хазынзар, бухтазар. Анда баржаларға одыртыбысханнар. Олар пісті Русский олтырыхсар ағылғаннар. Анда чиит чааҷыларны кӧмес чаа киреене ӱгреткеннер. Андартын таратхлааннар. Мин талай пехотазынзар кір парғам. Нандыра Владивостоксар ағылғаннар. Частьыбыс город тастында турған. Піске фашисттердең тоғыр чаа хайди парчатханнаңар сыбыра чоохтаҷаңнар. Мында, тізең, пістең тоғыр Япония милитаристтерінің Квантунскай армиязы турча. Ыраххы Востоктағы чааҷыларны пір дее апарарға чарабас.
Августта «тревога» чарлабысханнар. Пісті тимір чол вокзалынзар табыраанҷа ағылғаннар. Морской вокзал хости, пісті, анда корабльларзар одыртып, Русский олтырыхсар ағылғаннар. Пасха тиріг пиргеннер. Пазох корабльларға одыртханнар. Нинҷе-де корабль парча, пісти прайзының соонаң. Ана анда пісті ыырҷының суғ алтынҷа чӧрҷең кимезі сағып алтыр. Торпедозы корабльға тееп парған. Худайнаң, корабль патпаан. Пісті пасха корабльға одыртыбысханнар. Кирек орынзар читкенде, чарзар тӱскебіс. Чаа ухтары сыыласча, палығлатханнары аахтаза тӱсчелер, ух теңеннерінің тыны ӱзілче. Чаа - хорғыстығ ниме.
Япония императоры капитуляцияа хол салыбысхан, чаа тоозыл парған. Полған на кізінің чуртас чолы позыни полчаттыр. Чаа тоозылған соонда пісті ӱс оолны, мині, Вася Гусаровты (Ужурдаң) паза Смирнов фамилиялығ оолны, политика пӧлиинзер хығыртханнар. Анда піске тіпчелер: «Піс сірерні таллап алдыбыс, мыннаң мындар кічіг политруктарға ӱгренерзер. Таңдағы кӱннеңер сағыныңар». Піс Гусаровнаң пір ӱннең тіпчебіс: «Ноға политрукка ӱгренербіс, чаа тоозыл парған, тӱрчедең демобилизация. Ӱгренерге парбаспыс».
Службаны аннаң андар апарчабыс. Мині паза нинҷе-де оолны артиллерийскай дивизионзар ызыбысханнар. Ӱр дее служба апарбаам, штабсар хығыртчалар. «АИР-зар ӱгренерге парарзың», - тіпчелер. Мында пір дее сағынарға пирбееннер. АИР - ол артиллерийскай инженернай разведшкола. Аны тоозыбысхам. Іди службамны апарчатханда, наа политрук килді тидірлер. Кічіг лейтенант Смирнов мині танып тур. Анаң тидір: «Тик ле ӱгренерге парбаазар. Демобилизация ам даа кӧрінминче. Армиядаң улуғ частығларны нандырыбысханнар, чииттерні, тізең, 20 часха ла читсе, армияа алҷаң одырлар». Хайди идерзің, іди читі чыл служба апарғам. Ибзер айланғанымда, Тувазар чӧрібіскем. Анда усанабас комсомол тоғызына кір парғам. Туваның комсомолынаң андада Мохов чиит хакас оол устаан. Ана ол мині Пай-Тайга аймаанзар ызыбысхан. Ікі чыл тоғынғам. Тоғыстаң сығар алнында піссер Москвадаң комсомол тоғызын сыныхтирға килгеннер. Олар минің тоғызымны чахсы паалааннар.
Соонаң, Асхыссар айланып, садығ киреенең айғасхам. Садығ школазын тоосхан соонда, Ӧӧк пилтірінзер тоғынарға ысчалар.
Ӧӧк пилтірінде чуртаанда, иирдегі школа директорына турғыс салғаннар. Ипти ле тоғын парчатханымда, совхозсар тоғысчы комитедінең устирға хығырып алғаннар. Ол туста сыныхтағҷылар отараларҷа, цехтарҷа кӧп чӧрҷеңнер. Аннаңар мин чабаннар алай інек сағҷаңнар уголоктарын чахсаан тимнирге чахығ пиргем. Сыныхтағҷылар килчелер, кӧрчелер, прай чахсы.
Пірсінде журналда мындағ ниме кӧріп алғам, інек сағҷаңнар прайзы ах халаттығ, кирек полза, мындох чуунып алчалар, душта чізе. Пётр Ананьевич Токмашовсар айланчам, ол андада ферма устағҷызы полған. «Россиядағы інек сағҷаңнарны кӧрдім, хандыра чуртапчалар. Піс андағ ниме ит полбаспыс па?» - тіпчем. Ол чоохтаңар ундут таа салған полғам. Інек хазаазынзар чол тутчатхам. Кӧрзем, удур інек сағҷаң ипчі килче, чазан салтыр. «Син тынанчазың ма?» - сурчам. «Чох, Иван Павлович, піс ам піди тоғысха чӧрчебіс», - нандырча ол. Інек хазаазынзар парып, інек сағҷаңнарның кип-азах алыстырҷаң орынзар кірчем, сыннаң даа, прай ниме алыс партыр: мына арығ кип-азах кабинкалары, пірсі тоғысха кисчең кип-азах, мындох душ тоғынчаттыр.
Ана іди пістіңнер тоғын пілҷеңнер. Амды Иван Павлович чалғызан чуртапча. Татьяна хызы Хызылчарда, Сергей паза Александр ооллары аалдох хости чуртапчалар. Андрей пархазы удаа кил парчаттыр. Ваня пархазы, тоғыста маң чохтанып, сала асхынах кил парча одыр. Че ағаларын пір дее ундутпинчаттырлар. Илбек Ада чаа араласчызы Иван Павлович Чайдонов 1985 чылның апрельінде II степеньніг Ада чаа орденінең сыйыхтатхан.

Автор : Михаил ИДИМЕШЕВ
http://khakaschiry.ru/news//detail.php?ID=4076

Комментировать