Мин Ис пилтіріндегі школаны 1972 чылда тоосхам. Нинҷе чыл ирткенін санап килзем, у-у, 45 чыл ирт партыр! Аннаңар, Ис пилтірінзер парчатханымда, хаҷан-да школада хада ӱгренген пірее дее арғыстарыма тоғас кӧрерҷік тіп сағынғам.
Ис пилтіріндегі ікі хадыллығ сіліг школа аал ортызында ибіре турчатхан туралар аразында, хан-пиглернің пайзаң ӧргезі чіли, чалтырап, пӧзік хасхайчатхан. Аны пылтыр Наа чыл ӱлӱкӱні алнында тузаланысха киргеннер. Ахчанаң сидік полып, ол ӱр пӱдірілген. Школаны пӱдіріп пастирында кӧп кӱс салғаннар Хакасияның пазы Виктор Михайлович Зимин, Хакасиядаң Россияның Хазна Думазында депутат полчатхан Надежда Сергеевна Максимова, Владислав Михайлович Торосов, ол туста Асхыс аймааның табығ округынаң Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің депутады полған Абрек Васильевич Челтыгмашев паза алында пу аймахнаң устаан, амды республиканың национальнай паза территориальнай политика министрі Михаил Анатольевич Побызаков паза пасхазы даа. Іди амғы тусха килістіре школа федеральнай программа хоостыра пӱдіріл парған.
Наа школазар килгенімде, андағы чон, аалҷыларны удурлирға тимненіп, чоо маң чохха тӱсчеткен. Школа улуғ, анда кізі астых парарға даа айабас. Аннаңар мин анда ӱгретчі полып ӱр тоғын париған туңмаларымнаң школа істін кӧзіт пирерге сурынғам. Алевтина Прокопьевна Чертыкова (Топоева) паза Родион Прокопьевич Топоев школада хакас паза орыс тілі уроктарын апарчалар. Олар, пеер Ағбандағы ӱгретчілер институдын тоосхан соонда киліп, амға теере тоғын парчалар, тынаға сығарға чит тее парған ползалар. Родион Прокопьевич ідӧк Россияның Писательлер пірігізінің араласчызы полча. Школада литература кружогын хоза апарча. Аның ӱгренҷілері пістің газетаның «Хола пырғыҷах» олғаннар страницазының иң ӧткін хабарҷылары полчалар. Олар мині школа істінҷе ал чӧрерге сах андох ынабысханнар. Мин, чалбах коридорларҷа пас чӧріп, чарых класстарны кӧріп, істімде ам ӱгренчеткен палаларның ӱчӱн ӧрінгем. Хайдағ маңат оңдайларда олар ӱгренчелер. Хомай ӱгренерге уйадыстығ поларға кирек.
Наа школа істінҷе пас чӧріп, сағызым ыраххы 1961 чылзар парыбысхан. Андада мин Ис пилтіріндегі школазар 1-ғы классха ӱгренерге килгем. Минің тӧреен Хызыл Ағбан аалыҷаам (амды Пырған аалы) пис километрҷе оортах орныхча. Піс, олғаннар, ибдегі чахайахтарны ӱсклеп алып, наа кип-азахтығ, наа хапчығастар артынып, чол тобырағын пис километрҷе пурладып, школазар табырах ла чит килгебіс. Андада Ис пилтірінде ікі школа полған: пірсі иргі, ікінҷізі наа ла пӱдірілген.
Пасталығ класстағылар ікі хадыллығ наа школада ӱгренчеткеннер, 5 - 10 класстағылар - ікі хадыллығ иргі школада. Амды ол ағас школалар ікізі дее чоғыл. Сайабысханнар.
Іди пас чӧріп, ӱгретчілерімні сағысха киргем. Пастағы ӱгретчім Варвара Антиповна Султрекова полған. Соонаң мині литератураа ӱгреткен аның хада хонғаны Кирилл Георгиевич Кильчичаков. Ол пістің чонда «Чирім хустары» саблығ сарынның авторы полған. Ол сарынға кӧгні пасхан пістің саблығ композитор Георгий Иванович Челбораков. Чоохтирға кирек, Георгий Иванович пістің школада ӱр нимес тоғынғанох. Кӧг уроктарын апарған. Ам даа хараама кӧрінче, хайди ол прай «моднай» кип-азахтығ, баяннаң ойнап, пісті сарнаттырған. Аның соонда пісті ідӧк «хандыра» сарнирға ӱгреткен саблығ поэт Василий Филиппович Барашков. Ол ідӧк кӧп саблығ сарынның авторы полған. Оларның аразында «Часхы пулуттар» паза «Арығ сағыстар». Пірееде школаларда олғаннарнаң тоғазығ полчатса, «Сірер хайди писатель пол парғазар?» тіп сурзалар, мин оларға піди нандырчам: «Минің олған паза чиит тузымда саблығ чайаачы кізілер тоғазып, олар мағаа орта чолны кӧзіт турғаннар».
К.М. Торосова паза школа директоры Н.И. Чебодаева.
Школада физкультура иң хынҷаң урогыбыс полҷаң. Аннаңар аны апарчатхан Роман Алексеевич Чаптыков пістің иң хынчатхан ӱгретчілерібістің пірсі полған. Ис пилтіріндегі школаның футбол командазы прай Хакасияа сабланҷаң. Амды ол ӱгретчілерібістің пірдеезі хазых нимес. Пу пайрамда, оларны хумартхылап, пір минутаҷа сым турғаннар.
Школадох интернат орныхча. Ікі пӧліктіг: хызыҷахтарни паза оолах-тарни. Мындох столовайда азыранып, анаң класстарзар ӱгренерге парчалар, соохтарда тасхар даа сығарға кирек чоғыл. Мин ӱгренчеткен туста, интернат школадаң ырах нимес хости орамада барак осхас ікі узун турада полған. Пірсінде - оолахтар, ікінҷізінде - хызыҷахтар. Тасхынға тасхар чӧрерге килісчең. Амды туалеттер школа істінде.
Чоохтирға кирек, 1960 - 1970 чылларда Ис пилтірінде ағаа хоза пансион полған. Пістің интернатта Асхыс аймаандағы Калининнең, Ӱс чул, Ис ааллар чӧптеріндегі ааллардаң олғаннар чуртаҷаңнар. Ол туста Ӱс чул, Ис (Полтах) паза Пилтір (Апчинай) аалларда ортымах нимес школалар полҷаңнар. Аннаңар ол ибіркі ааллардағы олғаннар 10 класс тоозарға пеер килҷеңнер.
Наа школаның коридорында «Ими гордится школа» стенд хызыл партыр. Анда позымның сомын кӧріп, поғдархап таа парғам. Школада, кӧні чоохтаза, хандыра ла ӱгренмеем. Ідӧк стендте саблығ кізілернің сомнары пар: ученай Яков Иванович Сунчугашев, хоосчы Андрей Алексеевич Топоев, режиссер Михаил Гаврилович Топоев паза даа пасхазы. Ис пилтіріндӧк тӧреен-ӧскен Илбек Ада чааның араласчызы, «Слава» орденнің толдыра кавалері Михаил Степанович Побызаков.
Аннаң андар парза, школа музейі пар. Андар кіріп, школаның тархынынаң танысчам. Пастап ла Ис пилтіріндегі олғаннарны ӱгредіп пастаан пістің саблығ ученай Николай Фёдорович Катановтың аҷазы Николай Фёдорович Катанов, хакас ады Пайо полған.
Ис пилтірінде церковнай приход 1876 чылда тӧстелген. 1884 чылда тигіриб пӱдіріл парғанда, анда абысха Пайо Катановты турғысханнар. Анаң 1887 чылда Ис пилтірінде церковноприходской школа азылған. Школанаң устаан Н.Ф.Катанов. Школада 15 ӱгренҷі полған: хакас сигіс оолғыҷах паза пір хызыҷах, ӱс орыс оолғыҷах паза ӱс орыс хызыҷах. Прай книгаларны Николай Фёдорович позының ахчазына алған. Уроктар хакас тілінең апарылҷаң.
Ідӧк Ис пилтіріндегі школада ӱгренген В.М.Торосовтың пабазы Михаил Григорьевич Торосов. Аның іҷезінің туғаннары Ис пилтірінде чуртааннар. 1911 чылда 10 частығ Миша оолах Ис пилтіріндегі ӱс чыллығ школада ӱгреніп пастаан. Анаң ол, 1914 чылда пу школаны тоозып, Асхыстағы пис чыллығ школада ӱгредиин узаратхан. Амды Ис пилтіріндегі школа аның адынаң адалған.
Ис пилтіріндегі школаның иң пастағы ӱгретчілерінің пірсі Семён Андреевич Чисмочаков полған. Ол Алтайдағы миссионерлер школазын тоозып пеер килген. Школа ікі пӧліктіг полған. Пірсінде олғаннар ӱгренгеннер, ікінҷізінде ӱгретчі чуртаан...
Мына школаның спортзалында пайрамны пастап сыхтылар. Улуғ паза сіліг чазалған залға кізі толдыра чыылыс парған. Школа директоры Надежда Ильинична Чебодаева, чон алнынзар сығып, школаның тархынынаңар хысхаҷахти чоохтап пирген. Анаң ол школаның аарлығ аалҷыларын адаан. Іди школаны алғыстирға килгеннер Асхыс аймааның пазы Абрек Васильевич Челтыгмашев, Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министрінің орынҷызы Нина Гавриловна Челтыгмашева, Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозындағы национальнай пӧліктің устағҷызы Ольга Васильевна Доможакова, Россияның Хазна Думазының депутады Надежда Сергеевна Максимованың полысчызы Любовь Иосифовна Аешина, Хакасиядағы профсоюз кнезі Любовь Анатольевна Баранова, Ис аал чӧбінің пазы Руслан Леонидович Чистыгашев, Хакас книга издательствозының устағҷызы Вячеслав Михайлович Тутатчиков.
Паза улуғ аалҷы полған Михаил Григорьевич Торосовтың хызы Клара Михайловна Торосова. Аалҷылар, чоох тудып, сыйыхтар сыйлааннар. 1ди Асхыс аймаа пазының Аарластығ пічіктерін алғаннар музыка ӱгретчізі паза школадағы «Ис пай» кӧг ӧмезінің устағҷызы Ирина Андреевна Шулбаева, істеніс урогының ӱгретчізі, школадағы «Айра» мода театрының устағҷызы Артём Владимирович Топоев, школада ӱр чыллар тоғын салған ӱгретчі Александр Сергеевич Иптышев, чиит ӱгретчі Саяна Георгиевна Отмохова.
Нина Гавриловна Челтыгмашева республиканың национальнай паза территориальнай политика министерствозы адынаң школаа чатхан сыйлаан. Ольга Васильевна Доможакова Хакасия пазы Виктор Михайлович Зиминнің алғыстас пічиин хығыр пирген паза школаа ахчалығ сертификат, книгалар сыйлаан. Любовь Иосифовна Аёшина паза Вячеслав Михайлович Тутатчиков хакас чонның Улуғлар чӧбі адынаң «Чахсы киректер ӱчӱн» халых орденнең таныхтааннар школа директорының орынҷызы Нелли Степановна Чертыгашеваны паза тархын урогының ӱгретчізі Виталий Захарович Чебодаевті. Республикадағы профсоюз пірігізінің Аарластығ пічіктеріне турысханнар физкультура ӱгретчізі Леонид Романович Чертыгашев паза школа столовайының устағҷызы Лилия Геннадьевна Топоева. Ідӧк Ис аал чӧбінің пазы Руслан Леонидович Чистыгашев школада ӱр тоғынған кізілерні Аарластығ пічіктернең таныхтаан.
Чиит ӱгретчiлер И.А. Шулбаева паза А.В. Топоев.
Чоох тутчатханнарның аразында пайрамны матап кӧдіргеннер школадағы ӱгренҷілернің «Ис пай» кӧг ӧмезі паза теелбекчілер. Олар устарынаң республикадағы «Час ханат», «Айас» паза пасха даа саблығ олған ӧмелерінең пір дее халбинчалар. Мында улуғ тоғыс апарчалар музыка ӱгретчізі Ирина Андреевна Шулбаева паза хореограф Александра Сергеевна Торокова. Олар Ис пилтірінзер Ағбан городтаң ӧнетін ӱгредерге чӧрчелер.
Аннаңар мындағ ӱгретчілер парда, Ис пилтіріндегі школаның сабланызы улам чарир тіп ізеніс пар.
28 ноября 2024 года
-10°C
8 (39045) 9-12-52
1406
4 декабря 2017
| Асхыс Чайааны 
