ЫРЛАРЫ ПАЗА КӦГЛЕРІ ЧОНҒА ХАЛҒАН

4130 2 ноября 2017 | Асхыс Чайааны

Хакас чонның кӧгҷізі, СССР-ның композиторлар пірігізінің араласчызы, Россия искусствозының саблығ деятельi, Хакасияның чон артизі Георгий Иванович Челбораков музыка искусствозына паалап полбас хозым ит салған.
Ол узын музыкада нинҷе пар жанрларда сынап кӧрген. Сарыннар аны илбек композиторға кӧдір салғаннар.
Георгий Иванович 1937 чылда 28 октябрьда Таштып аймаандағы Харағай паары аалда тӧреен. Амды Харағай паары кічіг ааллар санына кірче. 1950 - 1960 чылларда, тізең, мында 70 азыра тура турған, 300-ке чағын кізі чуртаан. Орындағы улус тоғысха чапчаң, кӱлӱк полған, ідӧк кӧглерге хынҷаң. Аалдағыларның кӧбізі чахсы сарнаҷаң, балалайканаң паза гармоньнаң ойнаҷаң, кадрильні чи хайди теелбектенҷең. Кӧзідімге, Маруся Сагалакова частушкалар толдырҷаң. Иир чағдабыссох, кізілер аның туразының хыринда чыылысчаңнар. Піс, олғаннар, ідӧк турғлапчабыс, аны исчебіс. Піснең хада таланттығ Марусяны Гоша Челбораков исче.
Г.И.Челбораковтың пабазы Иван Фёдорович Илбек Ада чаада халған. Ӱс оолны іҷезі Мария Николаевна чалғызан азахха турғысхан. Ол пістің «Хызыл чазы» колхозтағы пасекада тоғынған. Пасека Улуғ арығда саңай ла чахайахнаң сӱрген салған ачыхта турҷаң. Іҷезінең хада ооллары Мишанаң Гоша хаңаалығ Улуғ арығзар тоғынарға парчатханнарын удаа кӧрҷеңмін. Сахтаҷаңмыс, хаҷан Гоша иирде килзе, сиден хыринда турып, пазын мӧкейіп, гармоньнаң ойнап одырар. Анаң аны піреезі клубсар хығыр килче.
Піс Георгий Иванович Челбораковнаң пір чылдаңмыс, пір класста ӱгренгебіс. Аны ӱгретчілер нимее-де хызааннапчатханнарын испеем, амыр хылыхтығ оолғыҷах полған. Соонаң піс Таштыпсар 8 классха ӧкіс палаларға наа ла азылған пансионзар ӱгренерге кірібіскебіс. Гоша, тізең, Миша аҷазынзар парыбызып, Ис пилтірі аалда чуртаан.
Соонаң иссем, Георгий Челбораков музыка училищезінде ӱгренче, сарыннар пасча. Мин ол туста Хакас облазының радиокомитедіндегі олған-чииттер редакциязында хабарҷы полып істенгем. Піске кӧглер киректелҷең. Радио пастыра кізілерге композитор А.А.Кенельнің фортепианоға пасхан сюиталарын искірҷеңміс, соонаң Н.В.Катаева сарыннар пас сыххан. Ол ырларнаң олғаннарны таныстырҷаңмыс. Нина Викторовна сіліг кӧглер пасчаң. Хай піреезін пӱӱн дее иссең, поғдархас, ӧрініс тӧріпче. Георгий Челбораковтың сарыннарын чир-суғҷыларыбыс уламох хынып исчеңнер. Кӧгҷінің «Часхы пулуттар» (1964), «Іҷенің часказы», «Ах хазың» (1965) ырлары ырахха сабланчалар. Пістің телерадиокомпанияда Георгий Ивановичтің кӧп сарыны пазылых. Олар амды «алтын чыындызы» полчалар. Чоохтирға кирек, ол туста пір сарынны пас салза, улуғ чидіге саналҷаң. Піс хакас композиторны, хакас кӧглерін уғаа тың кӱстенҷеңміс саблирға.
Пуох чылларда Георгий Иванович М.Ю.Лермонтовтың адынаң драма театрында музыка пӧлиинең устапча. Ол кӧп спектакльларға музыка пас салған. Ол санда М.Кильчичаковтың «Хулғалар» паза «Тірілген тастар», С.Чарковтың «Айдоң», Г.Саражаковтың «Ой, хыстар», В.Шулбаеваның «Чуртас салғағында», А.Топановтың «Алаахтыртхан Хорхло» пьесаларына.
1972 чылда Георгий Челбораков М.П.Мусоргскийнің адынаң Уралдағы консерваториязар ӱгренерге кірче. Анда ол аймах жанрларда узын сынапча. Композитор «Ӧңнен, минің Хакасиям» кантатаны, «Таежная быль» симфоническай поэманы, хыллығ инструменттерге квартетті, бас (баритон) ӱнніг ырҷаа вокал циклін пас салған. Дипломны арачылир туста Георгий Челбораковтың чайаачы тоғыстарын симфоническай оркестр толдырарға кирек полған. Хакасияда ол туста андағ оркестр чох полған, аннаңар Свердловсксар (амды ол Екатеринбург адалча) парып, пастағы хакас профессиональнай композиторның кӧӧн пазып аларға сағынғабыс. Анаң пістің чон ол кӧглерні радио пастыра истерҷік. Че, хомзынысха, киректерібіс киліспеен.
Консерватория тоосхан соонда, Георгий Иванович, тӧреен чирінзер айланып, кӧглер пасча паза ӱгретчі тоғызын апарча. Композиторны драматург М.Е.Кильчичаковнаң хада удаа хада кӧрерге килісчең. Георгий Ивановичтің холында чатхан. Олар ікӧлең чоо суулада хакастап парчалар. Чайаачы устар іди хакас тіліне махтанып чоохтас чӧрҷеңнер. Михаил Еремеевич композиторны пурунғыдаң хайраллалған чон тириинең ойнирға ӱгреткен. Анаң Георгий Челбораков, Ағбандағы музыка училищезінде чатхан клазын азып, пілістерін студенттерге читірҷең. Ӱгредіг пӧгіннең 1979 чылда ол «Чатханда ойнир уроктар» методика чӧптерін сығарча. Тиксі алза, кинде алты чардыхтаң пӱткен. Анда чатханның пӱдізінеңер, диапазонынаңар паза аннаң пасха даа нимедеңер чоохталча. Георгий Ивановичтің сын ӱгренҷізі Россияның саблығ артизі Евгений Улугбашев полча. Амды саблығ хайҷы позы олғаннарны паза чииттерні хакас чонның кӧг тиріглерінең ойнирға ӱгретче.
1980 чылда Хакасияның культуразында танығлығ кирек пол парған. Пістің чайаачылар, Хырғыс чирінзер парып, сарыннарны паза кӧглерні пленкаа пасханнар. Андағ сыйых Хакас автоном облазының 50 чылына удур иділген. Георгий Челбораковтың андада 32 сарын, 2 поэма пазылған. Ол улуғ чидіг полған. Аның музыказынаң хада пластинкаа Нина Катаеваның, Анатолий Стояновтың, Павел Кимнің кӧглері кіргеннер.
Чоохтирға кирек, ол туста композиторларға пір сарын ӱчӱн 3 салковай тӧлелҷең, ырҷыларға аннаң 30 % килісчең. Улуғ произведение минутанаң паалалҷаң. Ноға аны чоохтапчам? Пістің чайаачылар, тӧреен чиріне хынып, чоныбысты улуғлап, тикке дее тоғынарға тимде полҷаңнар. Алғыс оларға прайзына. Итсе, минің кӧрізімнең, кӧгҷілернің аттарын кӧдірерінде радио паза телевидение тоғынҷылары ідӧк улуғ тӧлеглер хоостыра композитор Челбораков хакастарның аразында, арса, пастағы миллионер поларҷых.
1983 чылда Георгий Иванович чарыхха «Оңнен, чир-суум» сарыннар чыындызын сығарыбысхан. Андар композиторның иң артых 48 ыры кирілген. Музыканы ол хакас поэттерінің, писательлерінің кибелістеріне пасхан. Амды ол сарыннарны тоғазығларда, театр сценазында, кічіг клубтарда толдырчалар. Пӱӱнгі кӱнде олар «чонни» пол парғаннар.
Георгий Ивановичнең піс сыбыра пик палғалыс тутчаңмыс. 1986 чылда мағаа пірсінде чоохтапчалар, Москва-да СССР-ның композиторлар пірігізінің залында Г.И.Челбораковтың чайаачы тоғыстарынаң пӱткен концерт полар. Аны пірігіссер алчалар. Мының алнында СССР-ның телерадиокомпаниязы тоғынҷыларға курстар тӧреміл иртірҷең. Ӱгредіге пір-ікі чыл пазынаң чӧрҷеңміс, аннаңар мин ол туста ідӧк Москвада полғам. Композиторның сарыннарын саблығ ырҷылар К.Е.Сунчугашева, В.Г.Чаптыков, В.Д.Терешков толдырғаннар. Георгий Ивановичтің чайаачы узын композиторлар чӧбі паалаан. Андар 6 кізі кірген, оларның санындалар М.Л.Таривердиев, Я.А.Френкель, Р.К.Щедрин. Мин оларны телевизор пастыра таныпчам. Амды кӧрчем, хайхирға даа маң чоғыл. Олар, тамкы тартып, Георгий Челбораковтың сарыннарын ӱзӱрчелер. Сизінгенде, пірігіссер аларға тың ікінҷілепчелер. Саблығ устарның таниинаң, чир-суғҷыбыстың ырларында уғаа кӧп фольклор пілдірче. Ағаа пасха оңдайнаң пазарға, наа кӧглер сағынарға кирек.
Георгий Иванович позы сым на одырча, таласпинча. Авторға талазарға сидік полған полбас па. Пу композиторлар прай Совет Союзына саблан парғаннар, ол, тізең, пірігіссер наа ла кірче. Нӧӧс, пістің кізіні албин саларлар. Аннаңар, сыдаспин, мин комиссияа чоохтанғам: «Ӱгредиим хоостыра музыкант нимеспін, Хакас облазының телерадиокомитеттің ӧӧн редакторы полып тоғынчам. Пістің чонға хайди даа СССР-ның композиторлар пірігізінің араласчызы кирек». Іди композиторлар чӧбі Г.И.Челбораковтың узын орта паалаан. Чир-суғҷыбысты пірігіске алғанына тың ӧрінгебіс.
Г.И.Челбораковтың узы чылдаң чылға тыып одырҷаң. 1993 чылда ол «Абахай Пахта» балет пас салған. 1994 чылда 4 декабрьда, тізең, «Хайҷы» кип-чооғы музыка-драма тоғызының премьеразы ирткен. Георгий Ивановичтің наа произведениезі сіліг кӧглернең кӧрігҷілерні хайхатхан.
Композитор Георгий Челбораковтың чайаачы ис-пайы улуғ. Аның симфоническай оркестрге пазылған тоғыстарын, «Абахай Пахта» балетті, «Хайҷы» кип-чооғы музыка-драма произведениезін хайди даа толдырарға кирек. Минің кӧрізімнең, аның иткен тоғызы пӱӱнгі кӱнге теере турыстыра паалалбаан, анзы ачырғастығ. Тӧреен аалында Георгий Ивановичтің адын, сӧбірезін аарлапчалар. Аның адын Харағай паарындағы социокультура кіні ал чӧрче, таңда, композиторның тӧреен кӱнінде, анда улуғ пайрам иртер. Мероприятиені Таштып аймааның ӱгредіг управлениезі иртірче. Георгий Иванович Челбораков ах чарыхтаң 2007 чылда парыбысхан, че аның ырлары, кӧглері хаҷан даа чуртир.
Автор : Евдокия КИЛЬЧИЧАКОВА, Хакасия культуразының саблығ тоғынҷызы

http://khakaschiry.ru/news/detail.php?ID=4834
 

Комментировать