Чииттерге кӧзідім

833 14 февраля 2018 | Асхыс Чайааны

Павел Петрович Тодинов Абрамнар аалында 1907 чылда тӧреен. Паба-іҷезінің холында 6 пала ӧскен. Пик чуртапчатхан сӧбіренің пазын аалдағылар Пааҷаң пай тіҷең полтырлар. Оларның улуғ тура, хазаалары, аңмарлары пар полтыр, маллар уғаа кӧп туттырлар. Хаҷан хорылыстығ чыллар пасталыбысханда, аалда истіг, амыр чуртас сайбалған, пірде хасхылар, пірде, тізең, хызыллар аалзар чиде тӱсчеңнер. Тай абам сағысха кирҷең, хайди пірсінде чазыда хыра тартчатханда, тағ озаринаң мылтыхтығ кізілер сыға салтырлар, аннаң суртырлар: «Ноға син тоғынчазың?» Ол азыраным килче тіп нандыртыр. Аны ла исте, олар, адының тінін чайхи тартып, ойладыбыстырлар, майых парған оолах аңдарыл партыр. Соонаң иссе, хасхылар полтырлар. Ол туста тай абама 12 час полған.

Ур дее полбаанда, аалларда колхозтар тӧстеп сыхханнар. Чон ис-пайын колхозха алдыртча. Тай абамның сӧбірезінде уғаа аар сурығ турыбысхан.

Паба-іҷезінің ис-пайын хайдар идерге? Колхозха кірбезе, іди дее тооза нимені пылап аларлар. Чох, прай ис-пайны, ол санда малларны, аттарны, хойларны колхозха пирерге, тураны - хазнаа. Че хай пірее нимелерні артыс халарға кирек. Ол санда 1895 чылдағы алтын-кӱмӱстең иділген хурны, аның кӱбезінде Тамара ханның сомы сомнал парған. Ол пабазынаң оолғына пирілер, іди тӧлдең тӧлге парар. Постары колхозха кірібізерге чарадыбысханнар. Іди тай абамның сӧбірезі ызығдаң ос халған. Соонаң колхоз тураны школа идібіскен, ибіркі ааллардағы палаларны ӱгрет сыхханнар.

1942 чылда Павел Петровичке чааға парарға пічік килген. Ибде хада хонғаны Агафья Владимировна, Галя паза Лиза хызыҷахтары халғаннар. Лизаа ол туста ӱс час артиинаң на полған.

Павел Тодинов Сталинград алтындағы хатығ чаалазығларда араласча, аның чааласчаң тирии - ПТР (танктарны атчаң мылтых). Мындағ мылтыхты алты кізі, хаап, иңнілеріне салып атчаңнар. Пу тирігліг чааҷыларны ыырҷының танктарынаң тоғыр турғысчаңнар. Мылтыхтың атызының кӱзі улуғ полҷаң, салғағына піреезі аңдарыл таа парҷаң. Тай абама кӧп чаалазығларда аралазарға киліскен. Чаа чолларынҷа парып, ыырҷының ордызына Берлинге читкен. Аның кӧксін аймах медаль-орденнер чазааннар. Ол санда Хызыл Чылтыс орден, «Варшаваны алған ӱчӱн», «Берлинні алған ӱчӱн» медальлар.

Чаадаң 1945 чылда айланып, «Сталин арғыс» колхозта прай кӱзін салып тоғын сыххан. Амыр даа хоныхта ол пазох чалтырама чидіглерге читче, чахсы тоғызы ӱчӱн, 1948 чылда Істеніс Хызыл Знамя орденінең сыйыхтатча.

Кӧп кізі позының чуртазында, чахсы чидіглерге чидіп, улуғ іс артысча. Павел Петрович Тодиновтың чуртас чолы оой полбаан. Аар чуртас аны тоғысха, сидіктерні тобырарға ӱгреткен. Ол, чаада аралазып, Чиңіс кӱнін чағдатхан, амыр чуртас ӱчӱн чааласхан, чаа соонаң тіспен тоғызынаң сабланған. Хакасияның хониин пиктиріне, аал хониин кӧдіреріне улуғ хозым иткен. Ол хаҷан даа чииттерге кӧзідім полар.

Автор : Виктор ЧАНКОВ, Кызлас аалның чуртағҷызы

http://khakaschiry.ru/news//detail.php?ID=1531

Комментировать