Рубрики

Чааӌы – журналисттер паза писательлер

663 11 мая 2018 | Асхыс Чайааны

Писательлердеңер, ӱгретчілердеңер ручкадаң аар ниме хаппинчалар тидірлер. Сынында мылтыхтар даа, пулеметтар даа чӱктенерге киліскен Илбек Ада чаа тузында. Пістің дее хакас чонынаң чаада араласхан поэттер, писательлер, журналисттер пар.

Хакас чирiнең чааға 62 муң кiзі парған. Оларның 30 муңы анда саңайға чадыбысхан. Фашисттер пістің чирде 1710 город, 70 муң аал ӧрт-чалынға сух салғаннар. Че махачы чоныбыс позын пазындырарға пирбеен. Совет Армиязының 12880000 чааӌызы, ол санда сержанттары, офицерлері, генераллары, матыр тудынған ӱчӱн, орденнернең, медальларнаң таныхтатхан. Оларның 11646-зы Совет Союзының Матыры ат алған.  Хакасияда 32 чир-суғӌыбыс Матыр атха  турысхан. Сибирьдегілерні чаада улуғлаӌаңнар.

                         И.М.Костяков

Ӧӧн чооғым парар пістің аймахтаң сыххан чааӌылардаңар. Че пастағызын прай хакас чоны пілчеткен пасха аймахтарнаң сыххан писательлердеңер чоох апарылар. Минің хакас книгаларының аразында иң хынӌаң киндем полған «Чібек хур». Аны пас салған Иван Мартынович Костяков. Тӧреен Синявино аалда Ағбан пилтiрі аймаанда. Чаа алнында ол кибелістер пасчаң полтыр, соонаң на чоохтар, роман пас салған. «Палығлығ хас» чооғын хынып хығырдым. Чаа тузында «За отвагу», «За оборону Москвы», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне» медальларнаң таныхтатхан.

Паза пір книга кічігдең сығара сағызымда халған - ол «Орис». Аның авторы Тимофей Николаевич Балтыжаков Сапогов аалдаң. 1942 чылда чааға парыбызып, Сибирь дивизиязында Сталинград ӱчӱн харбасхан, 89-ӌы дивизиянаң хада Курск тӱгеезінде, Украина паза Белоруссия фронттарында чааласхан. Польшаны позытхан, пір ле хати палығлатпаан, Берлинге читкен. Рейхстагтың алнында пасха чааӌыларнаң хада сомға суурынған. Аның кӧксін чазааннар I-ғы паза II-ӌi степеньнiг Ада чаа орденнерi, «За отвагу», «За боевые заслуги»,  «За взятие Берлина», «За победу над Германией» медальлар паза гвардейскай танығ. Чаа соонда «Хызыл аал» газетада, журналист полып, 20 чыл тоғынған.

Иван Васильевич Капчигашев Кобяков аалда тӧреен, Чоохчыл аалда чуртирға киліскен, анаң казах чирінде. Чааға позы сурынып парған. 207-ӌі дивизиянаң хада Сталинградтаң Берлинге читкенӌе парған. Пір дее хати палығлатпаан, чаадаң сыхпин, 12 апрельдең 1942  чылдаң 6 майға 1945 чылға теере ыырӌынаң харбасхан. Ада чааның II-ӌі степень орденнең cыйыхтатхан паза «За отвагу», «За боевые заслуги», «За взятие Берлина» медальларнаң. Чаа соонда журналист полып тоғынча, уғаа чахсы тілбесчі полтыр, кибелістер пасчаң.

Пістің хонӌых Пии аймаанда, Хызыл хара суғ аалда, тӧреен Яков Андреевич Тиспиреков. Илбек Ада чааға 1943 чылда хабылған, япон чаазында араласхан. Кӧп кибелістернің авторы полча.

                          Г.Ф.Топанов

Георгий Федорович Топановтың «Хара хус» повезін 8-ӌі класста ӱгренчеткенде, ӱгретчібіс Надежда Алексеевна Киргинекова пісті ылғатхан, позы даа харах частарын тохтаат полбаан. Топанов Тоғыр чул аалда тӧреен. 1939 чылда белофиннернең чаалазарға киліcкен. 1941-1945 чылларда немецтернең чааласхан. Хызыл Чылтыс, Ада чааның I-ғы паза II-ӌі степеньніг орденнернең сыйыхтатхан. Москвада киностудияда режиссер полып тоғынған, 10 азыра кино сығар салған, ол санда «Хакасияның сарыны» тіп фильм. Кӧп  чоохтар пас салған, ідӧк «Хара хус» повестьті.

Чарков аалында тӧреен Сергей Ильич Чарков. Чаа пасталыбысханда, 19 частығ, ортымах школа тоосхан оолны военнай училищезер ӱгренерге ызыбысханнар. Аны тоосханда, «Атыс» тіп командирлер курстарында ӱгредиин тыытхан. Ол курстарға полған на офицерні албаӌаңнар. Курстар соонаң чааға парыбызып, Кавказ фронтының пехотазында ыырӌынаң харбасча, палығладыбызып, имненген анаң пазох чааға парған, пазох палығлатхан. Чехословакияа читкен, лейтенант званиеліг айланып, радиокомитетте, анаң «Ленин чолында» тоғынған.

Писатель, ученай Петр Анисимович Трояков Ағбан пилтіріндегі Трайлар аалында тӧреен. Чаа чылларында пик, матыр чааласханын киречілепчелер Хызыл Чылтыс, I-ғы паза II-ӌі степеньніг Ада чаа орденнері, «За взятие Берлина», «За победу над Германией» медальлар. Чаа чолын ол пехотнай училищедең пастаан. Сибирьдегі чаа округынаң Забайкальскай фронтсар парып, анаң I Белорусскийде чааласча. Чаа соонаң Хакасиядағы писательлернің ӧмезінең устаӌаң, наука сурығларынӌа 100 чағын статьялар пас салған паза 5 килкім алынӌа тоғыс.

                      М.Е.Кильчичаков

Че, амды Асхыс аймаанаң cыххан чааӌылардаңар. Прайзы пілче Михаил Еремеевич Кильчичаковты. Ол Чоғархы Тӧӧ аалда 1919 чылда тӧреен. Уғаа таланнығ кізі: хайӌы, тахпахчы, артист, поэт, писатель, телбек маңат салӌаң. 10 азыра книга сығар салған, писательлердең иң пастағызын пістің чирде «РСФСР-ның искусствоӌа саблығ деятельі»  аарластығ атха турысхан. Кӧп чыллар Хакасиядағы писательлер пірігізінең устаан, Россиядағы писательлернің пірігізінің члені полған. Михаил Еремеевичтің чаада махачы тудынғанын таныхтапчалар «За отвагу», «За оборону Москвы», «За победу над Германией» медальлар. Че чаа кинегі дее полза, соондағы чылларда, турыстығ тоғынып, «Знак Почета», «Чоннар ынархазы» орденнернең сыйыхтатхан. Прайзы даа, неке, пілче поларлар аның «Iкi кинек» кибелiзін, хайда ол Ржев алтындағы дубтаңар пасча, хайзы аны ӧлімнең ал халған.

                            Д.И.Чанков

Iдӧк Дмитрий Иванович Чанковты пілбинчеткен кізі чох полар хакастарның аразында. Ол саблығ ӱгретчі,  ученай, ХГУ-ның профессоры. Аның холынаң пазылған 70 азыра тоғыс саналча. Ағаа хоза ол чайаачы тоғыстар пасчаң, аннаңар аны ікінӌілес чох писатель тиирге чарир. Аның чоохтары, чол танығлары, очерктері пос тілінең сыхчатхан газетада тӧреміл сыхчаңнар. Чаада араласханынаңар киречілепчелер Хызыл Чылтыс ордені паза аймах-пасха синніг медальлар. Тоғызын пӧзік паалап, аны К.Д.Ушинскийнің паза Хакас республиканың саблығ наука тоғынӌызы тіп медальларнаң сыйыхтааннар. К.Д.Ушинскийнің медальына турысхан Хакасияда ол пастағы кізі полған.

Пӱӱн аның «Палиим ам даа сыстапча» повезінең ӱзікті алып, хысхаӌахти хығырығӌыларнаң таныстырарға сағыс пар. Пу повестьте Дмитрий Иванович чаа чылларынаңар пасча.

«Палиим ам даа сыстапча» повестьтiң ӱзiзi «Солдат ынархазы»

«Орыс тілі урогы парча. Аны Сальма Густавовна Тамм апарча. Кем-де ізік тохлатча. Кӧрзебіс, педучилищенің хачызы Ксенья Михайловна Коробова кіріп одыр. Пір дее тапсабин, минің паза ікі минің арғыстарымның - Боргояков Всеволодтың паза Кидиеков Николайның - алнында повесткалар  сал пирді, позы сых чӧрібісті. Прай группа сым-сым одырыбысты. <...>

Мин ӱгретчізер айланчам:

- Сальма Густавовна, чарадыңар халғанӌы урокта піске досказар парарға.

Ӱгретчібіс, хайран кізі, хабына тартып, пісті пірcі пірcінің соонаң досказар хығырча, піс анда мелнең пасчабыс... ӱгренізібіcнең анымӌохтасчабыс...

Ол полған март айда 1943 чылда. Піс Хакасскай педучилищенің халғанӌы - ӱзінӌі - курзында ӱгренчеткебіс. Тоозарға кӧп нимес ле халған, че улуғ чаа парча, кӧп кізі хорап парған, анда піс кирекпіс. <...>

Піcті прайзыбысты Асинодағы пехота училищезінзер ӱгренерге апардылар. <...> Училищеде ӱгренчедіп, сизінгебіс: ыырӌыдаң тоғыр чаалазар ӱчӱн, кӧп ниме пілерге кирек, посты чахсы тимнеп аларға кирек.  Прай пизӧлеңні (ікінӌі курстаң Бурнаков Илья паза Угдыжеков Иннокентий - авт.) пулеметнай ротаа кир салдылар, кӧрзебіс, пістiң чирдең ооллар парох полтыр. Ротаның комсомоллар хачызына Угужаков Василийні тут салдылар, ӧткін оол чіли пілдірче. Танысчабыс, чоохтасчабыс. Піске алты ай ӱгренерге кирек, аны тоосса, офицер ат пирчелер.

Пис ай ӱгренген соонда, август айда, приказ киле тӱскен: училищенің курсанттарын фронтха. Ӧрінчебіс, офицер дее погоны кирек чох. <...>

Ыырӌы ол туста сӱрдірчеткен, уғаа табырах тисчеткен. Че аның хай пірее ізенізі полған - Днепр суғда пістің войсколарны тохтадыбызарға. Ана мында пістің улуғ кӱзібіс кирек полған. <...> Дивизияның командирі тіпче: «Сірер дивизияа «академиктер» хозылчазар, піс сірерге ізенчебіс».

Иирде Днепрге чағдап килдібіс. Резина кимелерге одырчабыс, пір кимее чибіргілер кізі. Мин, Исте ӧскен кізі, суғның тӱбіне тайанып ла чӱзіп піледірбін. Пу суғның тӱбі кӧрінминче, че тігі cари кӧрінче, ағаа хайди даа чидерге кирек... <...>

Армияда полған на кізінің чааласчаң тирии пар полча: піреезіни мылтых алай автомат, миномет, пушка паза аннаң пасха. Мағаа станковай пулемет киліс парған. Аны тартып чӧрерге аар, ыырӌы, огневой точка тіп, аны чох идерге ле харасча. <...>

Піcтің чааласчатхан чирібіс - Украина. Iкінӌі Украинскай фронт, командующай - генерал Конев. Тынағда піске наа кізілер хостылар. Мағаа госпитальда имнен килген, миннең ікі часха улуғ пулеметчик сержант Тихомиров хозылды. Уғаа чахсы, сын арғысха читкем. Хайдағ даа сидіктер полза, хайдағ даа чобағлар полза, піс хаӌан даа хада полӌаңмыс, удур-тӧдір тудынысчаңмыс. <...>

Мин позымның арғызымнаңар чоохтап пирерге сағынчам. Минің арғызым хайдағ даа сидіктерде пір дее кӧӧн тӱзірбеӌең, мині хада тартчаң. Піc пір алғайахтаң азыранӌаңмыс. Ол мині ле артых чізін тіп харасчаң, че мин уғаа тың тарынӌаңмын, аны артыхтирға харасчаңмын.

Пірсінде соохта ӱс сутка узуп полбин чӧрчеткебіс: прай ӧтік парғабыс, тӱрче турзох, соохха тоопчабыс, узубыссаң, паза тур полбаадағ осхас. Хараа, хыйын чадып, узуп парыбыстырбын, ол позының шинельін мағаа хоза чаап салтыр. Iди, усхунмин, илееде узуптырбын, ол, тізең, соохха тоңмасха полып, кӱрӌекнең чир хастыр. Аны хайди ундирзың...

30 январьда 1944 чылда тың даа улуғ нимес аалның ӱчӱн чааласчабыс. <...> Орты кӱн тузында ыырӌының снаряды, хырибыста тӱзіп, чара чачыраан оскологы наағымны сыы саап парған. Хан уғаа тың ахча. Арғызым Тихомиров, нинӌе пар пакеттерні чыып, палиимны палғабысхан, мині холтыхтап, санчастьсар ал чӧрібіскен, анаң госпитальзар кӱн тооза апарған. <...> Ана іди чарылысхабыс чаада таап алған орыс харындазымнаң. <...>

Боргояков Всеволод, Кидиеков Николай арғыстарым айланмаан».

Галина Боргоякова

Комментировать  

Другие новости