ААРЛАЗЫП ЧӦРЕР КӦҢНІМ ПАР

1215 13 декабря 2017 | Асхыс Чайааны

Асхыс аймаандағы Тӧӧ суғ хастада Чоғархы Тӧӧ, Оот пилтірі, Ӱс Чул, Илимор, Сакеев, Индіркі Тӧӧ, Кӧк хайа паары паза Теренчилер хакас ааллары орныхханнар.

1960 - 1970 чылларда колхозтар изеліп пастааннар, соонҷа Сакеев, Кӧк хайа паары, Теренчилер кічіг ааллар изелгеннер.

Теренчилер аал Тӧӧ суғның оң саринда, Пис тағ алтындағы ойымда, турған. Андағы чир мал тударға паза хыра саларға килістіре полған. Род хоостыра аалда Хобыйлар чуртааннар. Соонаң оларға Карамчаковтар, Тумояковтар, Мамышевтер паза Сунчугашевтер хозылғаннар.

[ААРЛАЗЫП ЧӦРЕР КӦҢНІМ ПАР]

Сунчугашевтер Теренчилер аалзар чуртас чолы хоостыра кӧс килгеннер. Падас Сунчугашев пала тудын полбин кӧстір. Аның кизек чылғызы Тӧӧ чирінзер килібістір. Чылғы малны тілеп киліп, Тӧӧ чиріне истен партыр. Сӧбірезін ағылтыр. 18 чӱс чылның пастағы чылларында Чоғархы Асхыс аалдаң Сунчугашевтер Теренчилер аалда, мал ӧскіріп, хыра таарыҷаң полтырлар. Чирнең хызылып, хыраны Пиҷе холда таарыҷаңнар. Таллар аразында ла от сапчаң орыннар полған, че малға от тимнеп алҷаңнар.

Падастың 1812 чылда Теренчилер аалда Чистык оол тӧріпче. Чистыктың 1836 чылда - Чорка оол. Соонаң Талюҷа хыс тӧреен (тӧреен чылы пічікте чоғыл). Ол хам полған. Чорка Хобыйлар родынаң Топоевтер хызын алып чуртаптыр. Аның тӧрт оол паза пір хыс тӧріптір. Ооллары - Кергинек, Порсенек, Парбинек, Пикенек. Чорка ӧбекелерінің чирінзер, маң чох полза, хараазын туғаннарынзар чалаң ойлат пар килҷең полтыр.

Кергинек оолның Пароолах оол паза Катый хыс тӧріпче. Пароолахтаң Маркис, Полап паза Паяҷах тӧрееннер. Маркис, чааға парып, айланмаан, тӧлі дее аның чох полған. Полап хызы Тумояковха парған. Пархалары Полтах аалда чуртапчалар. Паяҷах Полтахтох чуртаан. Катый Индіркі Тӧӧзер Канзычаковха ирге парған. Степан оолғы Полтахта чуртаан. Саша пархазы Асхыста тоғынча. Ікінҷі оолғы Порсенектің (орыс ады Егор) ікі оол тӧреен: Сесе паза Полубер (Павел).

Сесенің тӧлі Таштыпта чуртаан. Оолғы - Роман, хызы - Евдокия. Романның Владимир оол тӧріптір. Полубер илееде чыллар Теренчилерде чуртаан, 1960 чылда Полтахсар кӧс парыбысхан. Полубер социализм тузында, кӧп хой паза інектер тудып, чахсы чуртаан. Сӧбірезінде тӧрт оол паза пір хыс ӧскен. Улуғ оолғы Купей (Куприян), тынаға сыхханҷа, «Ис» совхозта тракторист полған. Чахсы тоғынған ӱчӱн, медаль-грамоталарнаң сыйыхтатхан. Андрей оолғы тракторист, комбайнер полған.

Алексей оолғы «Ис» совхозта тимір хабыстыряаң полған. Чахсы тоғызы ӱчӱн, III степеньніг Істеніс Славазы орденнең сыйыхтатхан. Полубернің очы оолғы Ананий Ағбандағы пединститутты тоосхан. Анаң кӧп чыллар Хызылда профтехучилищеде ӱгретчі полған. Ікі хыс ӧскір салған. Тынаға сыхханда, Ағбанзар кӧс килген. Очы хызы Анфиза Полтах аалда чуртапча, ікі хыс ӧскір салған. Пенсияа сығып, хойлар, інектер тутча.

Ам Парбинектің (Никита) тӧлінзер айланчам. Парбинек Хыдаң аттығ хыснаң сӧбіре тӧстеен. Хыдаң метис полған, іҷезі - украинка. Парбинектің улуғ оолғы Полиң полған. Ол орысха тӧӧй полған, пӧзии 190 см, кӧк харахтығ, хызамдых сағаллығ. Малнаң айғазып чуртаан. Чиитте Тӧӧ суғның сол саринда Кизек арығ чирде позына улуғ тура пӱдіріп алған, андох малларын хадарған, соонаң - колхоз малын. Аның чооғынаң, чайғызын ахча тоғынарға Абазазар чӧрҷең полтыр. Анда заводта тоғынып, сал индірҷең полтыр. Иткен техниканы Хызылчарзар апарҷаңнар. Хызылчардаң ибзер чазағ килерге килісчең полтыр.

Пірсінде улуғ тимір хазанны ибінзер чӱктен килтір. 1970 чылларда аның сомы Хызылчардағы музейде полған. Ол сал индірген кізілернең хада суурынтыр. 1956-1957 чылларда туразын Полтахсар кӧзірген. 90 час алтап ӱреен. Аның ӱс хыс тӧреен: Федора, Лиза паза Зоя. Пархалары Ағбанда, Норильскте паза Асхыс аймаанда чуртапчалар.

Парбинектің ікінҷі оолғы Кокый (Прокопий) 1901 чылда Теренчилер аалда тӧреен. Кокый ікі хати хоных хонған. Пастағы ипчізінең Степан оол паза Нина хыс полған. Ікінҷі ипчізінең ідӧк хыснаң оол тӧреен.Степан оолғы Киндірліг пилтірі аалда чуртаан. Чабан полып тоғынған. Чааға парып, айланмаан. Пархалары андох чуртапчалар.

Нина «Ис» совхозта малда тоғынған. Ікінҷі хызы Мария садығҷы полған, амды тынағда. Кічіг Арбытта палаларынаң хада чуртапча. Очы оолғы Еремей Полтахта чуртаан. Школа соонаң Хызылчарда кооперативнай техникумда ӱгренген. Аны тоозып, крайдағы потребкооперацияда ревизор полып тоғынған. Тӧрт чыл пазынаң Еремей Полтахсар іҷезін кӧрерге айланған. Полтахтағы рабкоопта бухгалтер полған. Сӧбірезінде оолнаң хыс ӧскен. Олар Ағбандағы пединститутты тоосханнар. Эдуард оолғы милицияда тоғынған, амды банкта істенче. Чорканың тӧртінҷі оолғы Пикенек (Иван) малнаң айғасхан, соонаң колхозта тоғынған. Ипчіні Индіркі Тӧӧдең Субраковтар хызын алған. Оларның пис пала тӧреен: Лаа (Владимир) 1900 чылдаң, Конка (Василий) 1907 чылдаң, Николай (Кола) 1920 чылдаң паза Авдотья 1907 чылдаң, Хыстапин 1910 чылдаң.

Лаа оолғына чиитте Топоевтерде чалҷы поларға киліскен. Тоғынчатханда, ол Маринанаң, Топоевтер хызынаң, танызып алған, че хыстың пабазы оларны хондырарға хынмаан. Олар, чазынып, хоных хон салғаннар. Лаа колхоз тузында тракторист полған. Чахсы тоғынған ӱчӱн, аны чааға апарбааннар. Аның сӧбірезінде оолнаң хыс полған. Георгий оолғы, школа тоозып, Ағбандағы пединститутта ӱгренген. Институт соонаң «Ленин чолы» газетада хабарҷы, хачы, редактор полған. Георгий Владимирович тахпахчы полған. Позының чирінеңер тахпах пас салған:

Адам чирі ағын Тӧӧ істін

Арған торғынаң чазир кӧңнім пар.

Алынаң халған аарлығ туғаннар 

Аарлазып чӧрер кӧңнім пар.

Инем чирі игір Тӧӧ істін 

Инніг торғынаң тӧзир кӧңнім пар.

Иргідең халған иптіг туғаннар 

Ирікпин улуғлазар кӧңнім пар.

Георгий Владимировичтің Владимир оол тӧреен. Ол, Иркутсктағы имҷілер институдында ӱгреніп, санитар имҷізі полып тоғынған.

Георгий Владимировичтің пиҷезі Нина Асхыста чуртаан. Тынаға сыхханҷа ӱгретчі полған. Лааның туңмазы Авдотья Полтахта чуртаан, илееде чыллар малда тоғынған. Пір оол, ікі хыс ӧскірген.

Пикенектің ікінҷі оолғы Василий, школа тоозып, ӱгретчее ӱгренген. 1936 чылға теере ӱгретчі полған. 1936 чылда репрессияа хабылған. Василий Колымадағы лагерьде 1949 чылға теере тоғынған. Ибзер айланғанда, ағаа школада тоғыс пирбееннер. Истегі рабкоопта заготовитель полған. Василий ӱс оол, ікі хыс ӧскір салған. Улуғ оолғы Николай тимір чолда тоғынған, амды тынағда. Ол Асхыс станцияда чуртапча. Александр оолғы Ағбанда чуртапча, пӱдірігҷі полча. Очы оолғы Владимир Кирбі аалда чуртаан, тракторист полған.

Пикенектің ӱзінҷі оолғы Николай Полтахта чуртаан. Илбек Ада чаа тузында милицияда тоғынған. Чаа соонда Истегі рабкоопта склад устағҷызы полған. Аның пір хыс тӧреен. Ол Белоруссияда чуртапча. Пикенектің пір хызы Полтахта чуртаан, колхозта тоғынған. Оолнаң хыс ӧскір салған.

Пикенектің очы оолғы Яков 1926 чылда Теренчилер аалда тӧреен. Ис пилтіріндегі школаны тоозып, Ағбандағы пединститутсар ӱгренерге кірібіскен. Аны чаа соонаң тоосхан. Соонаң ӱгредиин Москвадағы университетте Тархын пӧлиинде аспирантурада узаратхан. Тоғынарға Тувазар парыбысхан. Нинҷе-де тус пазынаң Яков Иванович Сунчугашев Ағбанзар айланған. ХакНИИЯЛИ-да тархын паза археология секторының устағҷызы полған. Анаң аны институттың устағҷызына турғыс салғаннар. Яков Иванович ХакНИИЯЛИ-да 1996 чылға теере тоғынған. Яков Ивановичтің ікі хыс тӧреен. Улуғ хызы Иркутскта имҷі полча. Очы хызы Ағбанда искусство институдында олғаннарны музыкаа ӱгретче.

Автор : Василий ТОПОЕВ

http://khakaschiry.ru/news//detail.php?ID=177

Комментировать